WprowadzenieRonald Dworkin [1999] w artykule opublikowanym na łamach „The New York Review of Books” określił impeachment, procedurę pociągania do odpowiedzialności konstytucyjnej funkcjonariuszy państwowych przez organy władzy ustawodawczej, jako „konstytucyjną bombę atomową”. Wybitny prawoznawca środek ten oceniał jako potencjalne narzędzie w walce politycznej, w wyniku której demokratycznie wybrany przywódca kraju mógł zostać pozbawiony urzędu przez grupę ambitnych i skonfliktowanych z głową państwa polityków, na których drodze stało wyłącznie ich „konstytucyjne sumienie” (constitutional conscience). Ruiowi Barbosie, wybitnemu brazylijskiemu mężowi stanu przełomu XIX i XX wieku, przypisuje się odmienną ocenę tego instrumentu. Brazylijski polityk, wobec licznych nieudanych prób wszczęcia procedury impeachmentu przeciwko głowom państwa i ministrom Pierwszej Republiki (1889-1930), pisał o „ruinie konstytucji”, zaś środki służące pociągnięciu głowy państwa do odpowiedzialności nazwał „słomianym tygrysem” [Barbosa 1931: 97]. W 2020 roku brazylijskie realia znacząco odbiegają od sytuacji politycznej państwa w pierwszej połowie XX wieku i dziś to uwaga Dworkina może bardziej przemawiać do wielu Brazylijczyków. Na przestrzeni niespełna ćwierćwiecza w największym państwie Ameryki Łacińskiej w wyniku impeachmentu pozbawiono urzędu dwie głowy państwa – prezydenta Fernanda Collora w 1992 roku i prezydent Dilmę Rousseff w 2016 roku. Przy okazji postępowań, a w szczególności tego ostatniego, pojawiły się liczne kontrowersje. Dyskusje dotyczące zasadności wszczęcia procedury, jej przebiegu, konsekwencji politycznych dla rządzących, czy zarzuty, że impeachment był „parlamentarnym zamachem stanu”, odbiły się szerokim echem zarówno w samej Brazylii, w której relacje na żywo z przebiegów głosowań śledziły miliony obywateli, jak również na świecie. O wydarzeniach informowały najważniejsze światowe dzienniki, podejmując próby oceny zasadności postępowań [Time to go 2016; Smith 2016; Stürzenhofecker 2016; Sandy 2016; Jiménez 2017]. Celem niniejszego artykułu jest zwięzłe omówienie historii instytucji impeachmentu w Brazylii i jej znaczenia dla życia politycznego kraju po 1988 roku. Poprzez analizę przypadków impeachmentu prezydenta Fernanda Collora i prezydent Dilmy Rousseff oraz literatury poświęconej zagadnieniu impeachmentu w Ameryce Łacińskiej, wskazane zostaną podobieństwa i różnice występujące w obu przypadkach usunięcia brazylijskiej głowy państwa z urzędu. Ostatnia część artykułu omówi również spory brazylijskich prawników wokół oceny tego środka prawnego i ostatniego przypadku wdrożenia procedury impeachmentu w Brazylii.Historia impeachmentu w BrazyliiInstytucja impeachmentu obecna jest w krajowym porządku prawnym od początku brazylijskiej państwowości. Odpowiedzialność konstytucyjna ministrów pojawiła się już w pierwszej ustawie zasadniczej Brazylii – Konstytucji Imperium Brazylii z 25 marca 1824 roku[1]. Choć sam Cesarz nie ponosił żadnej odpowiedzialności (art. 99), odpowiedzialność przed parlamentem ponosili Ministrowie Imperium oraz członkowie Rady Państwa, organu doradczego Cesarza. Sądzić ich miał Senat na wniosek Izby Deputowanych. Konstytucja w artykule 133 wymieniała sześć czynów stanowiących delikt konstytucyjny (zdrada; przekupstwo; nadużycie władzy; nieprzestrzeganie prawa; ograniczanie wolności lub naruszanie majątku obywateli; naruszenie dóbr publicznych) oraz odsyłała do szczegółowej regulacji ustawowej, która miała doprecyzować procedurę destytucji. Co ważne, termin, który został użyty w pierwszej konstytucji Brazylii to właśnie delikt (port. „delicto”), a nie „crime”, czyli przestępstwo. Wprowadzona tym samym do krajowego porządku prawnego odpowiedzialność członków egzekutywy przed legislatywą została doprecyzowana w ustawie z 15 października 1827 roku i była modyfikowana w kolejnych ustawach zasadniczych: pierwszej republikańskiej konstytucji z 1891 roku, konstytucjach z roku 1934, 1937, 1946, 1967 oraz obowiązującej obecnie Konstytucji Federacyjnej Republiki Brazylii z roku 1988. W imperialnej Brazylii Izba Deputowanych podejmowała kilkukrotnie próby pozbawienia ministrów urzędu, lecz żadna z nich nie uzyskała wymaganej większości, aby sprawę skierować do rozpatrzenia Senatowi. Znaczenie impeachmentu pozostawało w okresie Cesarstwa Brazylii marginalne, o czym przesądziła w szczególności funkcja tzw. władzy moderującej (poder moderador), która przypadała cesarzowi. To władca Brazylii jako gwarant jedności narodowej i stabilności politycznej angażował się w łagodzenie ewentualnych napięć między pozostałymi władzami [Schwarcz i Starling 2015].O ile Imperium Brazylii wykorzystało pewne rozwiązania modelu angielskiego, po proklamowaniu Republiki w 1889 roku czerpano z rozwiązań północnoamerykańskich przy kształtowaniu regulacji dotyczących odpowiedzialności funkcjonariuszy publicznych [Gallo 1992: 5]. Po raz pierwszy odpowiedzialność konstytucyjna głowy państwa wpisana została do brazylijskiej ustawy zasadniczej w 1891 roku. Podobnie jak w przypadku konstytucji z 1826 roku, szczegóły regulujące wdrażanie procedury impeachmentu miały zostać uregulowane w odrębnej ustawie, którą brazylijski parlament przygotował w 1892 roku. Ustawa nr 27 z 7 stycznia 1892 roku, regulująca proces i orzekanie o winie prezydenta i ministrów, oraz nr 30 z 8 stycznia 1892 roku, definiująca delikty konstytucyjne, stały się bezpośrednią przyczyną pierwszego w historii brazylijskiego republikanizmu zamachu stanu[2]. Prezydent Republiki, Deodoro da Fonseca, po nieudanej próbie zawetowania obu aktów prawnych w 1891 roku, zdecydował się na rozwiązanie Kongresu Narodowego. Do przyjęcia ustaw doszło dopiero po jego ustąpieniu z urzędu [Badin i Hippolito 2009].Ważną zmianą wprowadzoną w konstytucji z 1891 roku było rozróżnienie między procedurą impeachmentu, czyli postawieniem w stan oskarżenia i sądzeniem głowy państwa za popełnienie deliktów konstytucyjnych, za które groziło usunięcie z urzędu, a możliwością sądzenia głowy państwa za popełnienie przestępstwa pospolitego (art. 53). W pierwszym przypadku, po decyzji Izby Deputowanych, postawionego w stan oskarżenia sądził Senat, którego pracami kierować miał przewodniczący Federalnego Sądu Najwyższego (FSN). W drugim przypadku sprawa miała zostać skierowana do FSN. W akcie prawnym z 1891 roku ponadto po raz pierwszy posłużono się pojęciem „crime de responsabilidade” a więc, w dosłownym tłumaczeniu „przestępstwa wynikającego z odpowiedzialności”, nie zaś terminem „delicto”, co mogło nasuwać mylne skojarzenie, że delikt konstytucyjny stanowił czyn zabroniony regulowany prawem karnym [Fontainha, Silva i Nuñez (orgs.) 2017: 74-75].Procedura uregulowana w konstytucji z 1891 roku poddana była pewnym modyfikacjom w kolejnych ustawach zasadniczych – zmieniała się przede wszystkim większość głosów w Izbie Deputowanych wymagana do postawienia głowy państwa w stan oskarżenia (ustawa zasadnicza z 1946 roku wprowadzała wymóg większości absolutnej, natomiast akty prawne z 1937, 1967 i 1988 roku – większości kwalifikowanej 2/3 głosów). W konstytucji z 1934 roku odebrano Senatowi uprawnienia do sądzenia postawionego w stan oskarżenia przez Izbę Deputowanych, powierzając tę kompetencję specjalnemu dziewięcioosobowemu Trybunałowi (składającemu się z trzech sędziów FSN, trzech senatorów i takiej samej liczby deputowanych) (art. 58). Należy również podkreślić, że choć zapisy o konstytucyjnej odpowiedzialności głowy państwa zostały zawarte zarówno w ustawie zasadniczej z 1937 jak też 1967 roku, pozostawały papierowym zapisem. Ich wdrożenie nie było realne ani w czasie dyktatorskich rządów Getúlia Vargasa w tzw. „Nowym Państwie” (1937-1945), ani w okresie dyktatury wojskowej (1964-1985).Na przestrzeni lat wraz z przyjmowaniem kolejnych konstytucji zmieniały się ponadto enumeratywne listy czynów stanowiących delikt konstytucyjny. Wszystkie natomiast akty przewidywały odrębne ustawowe uregulowanie szczegółów procedury. W Konstytucji z 1937 roku, a więc regulującej podstawy ustrojowe „Nowego Państwa”, wprowadzono po raz pierwszy zapis wskazujący, że do odpowiedzialności konstytucyjnej można pociągnąć wyłącznie za czyny związane ze sprawowaniem funkcji. Taka regulacja została powtórzona także w obecnie obowiązującej ustawie zasadniczej[3].W konstytucji z 1988 roku procedurze impeachmentu głowy państwa poświęcone są dwa artykuły. Artykuł 85 wymienia czyny stanowiące delikt konstytucyjny (czyny godzące w istnienie Unii; utrudniające funkcjonowanie innym władzom i jednostkom federacji; godzące w prawa polityczne, indywidualne i socjalne obywateli; przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu kraju; nierzetelne administrowanie; naruszające ustawę budżetową oraz czyny godzące w wykonywanie ustaw i wyroków sądowych). Należy podkreślić, że najwyższy akt prawny państwa nie zawiera definicji deliktu konstytucyjnego, lecz jedynie podaje wyczerpujące wyliczenie czynów, które stanowią delikty konstytucyjne [Cretella Jr 1992: 38]. Wybitny brazylijski konstytucjonalista, Paulo Brossard, krytycznie odniósł się do precyzyjnej listy wymieniającej czyny kwalifikowane jako delikty. W swojej pracy poświęconej instytucji impeachmentu w brazylijskim prawie konstytucyjnym przytoczył także opinię innego znanego konstytucjonalisty przełomu XIX i XX wieku, Gabriela Luiza Ferreiry, który miał zastrzeżenia do zastąpienia ogólnikowej definicji przez listę czynów uznawanych za delikty [Brossard, 1992: 52]. Ogólniejszy zapis podkreślający możliwość usunięcia głowy państwa za ciężkie przestępstwo skłaniałby bowiem zdaniem obu prawoznawców legislatywę do pogłębionej debaty nad tym, czy czyn zarzucany głowie państwa jest na tyle poważny, aby stać się przesłanką do wdrożenia środka.W artykule 86 konstytucji zwięźle zarysowana została procedura, wskazując, że po przyjęciu aktu oskarżenia przez Izbę Deputowanych większością 2/3 głosów, głowa państwa jest sądzona przez Senat. Warto uzupełnić, że na mocy art. 51 Izba Deputowanych w stan oskarżenia może postawić ponadto wiceprezydenta oraz ministrów, zaś Senat (art. 52) oprócz głowy państwa, może sądzić oskarżonych o popełnienie deliktu konstytucyjnego wiceprezydenta, członków FSN, Prokuratora Generalnego Republiki oraz Adwokata Generalnego, a także ministrów i dowódców sił zbrojnych, jeżeli ich czyny pozostają w związku z czynem popełnionym przez prezydenta.W ustawie zasadniczej zachowana została również możliwość pociągnięcia głowy państwa do odpowiedzialności za popełnienie przestępstwa pospolitego – w takim przypadku postępowanie powinno się toczyć przed FSN (art. 86). Głowa państwa zostaje zawieszona w pełnieniu swych funkcji od momentu rozpoczęcia postepowania przez Senat[4] lub przyjęcia aktu oskarżenia przez FSN na okres 180 dni. Jeżeli po tym czasie nie zapadnie wyrok, zostaje przywrócona do pełnienia swoich funkcji, choć postępowanie może toczyć się dalej. Podobnie jak w przypadku Izby Deputowanych, w Senacie do wydania wyroku skazującego wymagana jest większość 2/3 głosów. Konstytucja upoważnia Senat wyłącznie do pozbawienia skazanego urzędu oraz praw publicznych na okres ośmiu lat, pozostawiając jednocześnie możliwość innych sankcji prawnych. Należy również podkreślić, że w przypadku procesu toczącego się przed FSN za popełnienie przestępstwa pospolitego, wyrok skazujący nie pozbawia głowy państwa urzędu, jak to ma miejsce w przypadku orzeczenia Senatu [Cretella Jr 1992].Dokładniej kwestię impeachmentu, oprócz regulaminów obu izb i wykładni FSN, reguluje obowiązująca ustawa nr 1079 z 10 kwietnia 1950 roku. Zawiera ona przepisy doprecyzowujące delikty konstytucyjne (art. 5-13 dla prezydenta wiceprezydenta i ministrów; art. 39-40 dla sędziów FSN i Prokuratora Generalnego Republiki). Ustawa przyznaje prawo do przedłożenia aktu oskarżenia Izbie Deputowanych (w przypadku prezydenta, wiceprezydenta i ministra) każdemu obywatelowi, podobnie jak w przypadku aktów oskarżenia wobec członków FSN, Prokuratora Generalnego Republiki oraz Adwokata Generalnego Unii (które trafiają bezpośrednio do Senatu). Reguluje także procedurę impeachmentu wobec gubernatorów i sekretarzy stanów, sądzonych przez legislatury stanowe. Odpowiedzialność polityczną przed Radami Miejskimi (Câmaras Municipais), władzą ustawodawczą municypiów, czyli najmniejszych jednostek administracyjnych Federacji, ponoszą także prefekci miast, co zostało szczegółowo uregulowane przez dekret z mocą ustawy (Decreto-Lei) nr 201 z 1967 roku.Brazylijscy konstytucjonaliści nie są zgodni co do charakteru środka prawnego, jakim jest impeachment. Część z nich stoi na stanowisku, że jest on procesem o charakterze polityczno-administracyjnym i dotyczy popełnienia przez funkcjonariusza publicznego deliktu konstytucyjnego, którego – pomimo mylącej w języku portugalskim nazwy – nie należy mylić z przestępstwem. Odpowiedzialność głowy państwa miała być z tego względu instrumentem stojącym na straży poszanowania konstytucji oraz chroniącym obywateli i państwo przed administratorami źle wypełniającymi swoje obowiązki. Z tego względu, jedyną formą kary za „złe rządy” mogło być usunięcie z urzędu oraz czasowe pozbawienie prawa do sprawowania funkcji publicznych [Cretella Jr 1992; Brossard 1992; Ferreira Filho 2012]. W podręczniku do prawa konstytucyjnego Ferreira Filho [2012] określił impeachment jako funkcję kontroli parlamentu nad rządem. Sąd Najwyższy jednocześnie kilkukrotnie orzekał o możliwości sądzenia funkcjonariusza publicznego równolegle przez Senat za popełnienie deliktu konstytucyjnego oraz przez FSN za popełnienie przestępstwa pospolitego[5], zaś Brossard podkreślił, że ten sam czyn może równolegle nosić znamiona zarówno deliktu konstytucyjnego jak też przestępstwa [Brossard 1992: 71].Część konstytucjonalistów nie zgadza się jednak z takim rozumieniem tego instrumentu. Tacy specjaliści jak Aurelino Leal, Pontes de Miranda w XX wieku czy ostatnio Manoel Peixinho oraz Margarida Camargo i José Vieira wskazali na mieszaną naturę impeachmentu [Moraes 2016: 486-488; Peixinho 2017; Camargo i Vieira 2016]. O ile postępowanie może być uznane za proces polityczny, tak wymogi proceduralne, które muszą zostać zachowane przez obie izby, są zbliżone do postępowania karnego, przesądzając o mieszanej naturze impeachmentu, zaś wyrok ma charakter karny. Ponadto poważne rozbieżności dostrzegalne są w Brazylii w dyskusji nad rolą FSN w kontroli konstytucyjności procedury. Dotyczą one kompetencji organu do oceny treści wniosku o postawienie w stan oskarżenia i weryfikacji, czy stawiane zarzuty stanowią delikt konstytucyjny. Według części brazylijskich prawoznawców, m.in. Manoela Peixinhi z Papieskiego Uniwersytetu w Rio de Janeiro (PUC-Rio) czy André Ramosa Tavaresa z Uniwersytetu w São Paulo, FSN powinien ocenić, czy spełnione zostały kryteria materialne uzasadniające wdrożenie procedury. Przeciwnicy takiej wykładni – m.in. Paulo Brossard i Manoel Gonçalves Ferreira Filho wskazują natomiast, że z konstytucji jednoznacznie wynika, że taka ocena leży w wyłącznej gestii Izby Deputowanych [Russo 2016; Fontainha, Silva i Nuñez (orgs.) 2017; Peixinho 2017; Vasconcellos i Rodas 2016].Choć procedura impeachmentu została uregulowana na gruncie brazylijskiego prawa precyzyjniej niż miało to miejsce w Stanach Zjednoczonych, w 1992 roku i w szczególności w roku 2016 postępowaniom towarzyszyły liczne kontrowersje i spory[6]. Po zwięzłej prezentacji obu przypadków przedstawione zostaną zastrzeżenia związane z wdrożeniem instytucji impeachmentu w Brazylii.Łowca maharadżów opuszcza pałac. Impeachment prezydenta ColloraFernando Affonso Collor de Mello objął najwyższy urząd w państwie 15 marca 1990 roku po zwycięstwie nad lewicowym kandydatem Luizem Ináciem Lulą da Silvą w drugiej turze wyborów prezydenckich, 17 grudnia 1989 roku. Były to pierwsze demokratyczne i bezpośrednie wybory głowy państwa od 1960 roku. Jako kandydat w trakcie kampanii Collor określany był jako „łowca maharadżów”, co miało podkreślać jego bezkompromisowe stanowisko wobec walki z korupcją, podjętej jeszcze podczas pełnienia funkcji gubernatora północnowschodniego stanu Alagoas. Maharadżami nazywano zaś skorumpowanych i otrzymujących wysokie pensje wyższych rangą funkcjonariuszy publicznych. Obejmując urząd prezydenta Collor podjął się także realizacji planu ratującego brazylijską gospodarkę, która od początku lat 80. borykała się z problemem kryzysu zadłużenia, hiperinflacją oraz bardzo słabymi wynikami wzrostu gospodarczego pod koniec dekady, pomimo prób wdrażania reform gospodarczych przez administrację José Sarneya (1985-1990) [Sallum Jr 2016: 187-188]. Już podczas inauguracji nowa głowa państwa przedstawiła Kongresowi plan naprawczy o nazwie „Plan Nowa Brazylia”, powszechnie znany jako Plan Collora. Zakładał on reformę walutową, zamrożenie płac i cen, drastyczne ograniczenie wydatków publicznych, m.in. w wyniku masowych zwolnień urzędników państwowych oraz zakrojoną na szeroką skalę prywatyzację przedsiębiorstw publicznych. Jeśli dodać do tego bezprecedensową decyzję z 16 marca o zamrożeniu kont bankowych (oszczędnościowych, rachunków bieżących i aktywów finansowych) Brazylijczyków na okres 18 miesięcy [Câmara dos Deputados b.d.], staje się zrozumiałe, że polityk cieszący się jeszcze w chwili inauguracji 71% poparciem, po trzech miesiącach mógł już liczyć na 36% głosów oceniających jego rządy jako bardzo dobre lub dobre. W kolejnych miesiącach urzędowania jego poparcie spadało jeszcze bardziej – w czerwcu 1992 roku wynosiło zaledwie 9% [Datafolha 1992].O ile bezpośrednią przyczyną, która doprowadziła do wdrożenia procedury impeachmentu głowy państwa był skandal korupcyjny, jego źródeł należy doszukiwać się w arbitralnym stylu rządzenia Collora. Już podczas kampanii prezydenckiej odcinał się on od brazylijskiej klasy politycznej, prezentując się jako kandydat ponadpartyjny. Choć był zwolennikiem reform neoliberalnych i pochodził z zamożnej i wpływowej rodziny, nie przeszkadzało mu to w kreowaniu się na reprezentanta interesów descamisados – najuboższych grup Brazylijczyków. Polityk startował w wyborach z ramienia niewielkiej i niecieszącej się rozpoznawalnością Partii Rekonstrukcji Narodowej, która po wyborach parlamentarnych w listopadzie 1990 roku uzyskała jedynie niecałe 5% mandatów w Izbie Deputowanych i nie miała reprezentacji w Senacie [Figueiredo 2010: 114]. Co istotniejsze, Collor w pierwszych dwóch latach prezydentury nie dążył do budowy zaplecza politycznego w Kongresie, manifestując swoją wolę rządzenia samodzielnie, bez konsultacji z liderami najważniejszych partii politycznych zasiadających w parlamencie. Samodzielnie wybrał ministrów i doradców, zaś członkowie jego gabinetu nie konsultowali programu politycznego, w tym programu reform gospodarczych, z kongresmenami, starając się każdorazowo uzyskać poparcie przed ważnymi głosowaniami w Izbie Deputowanych nad projektami zgłaszanymi przez głowę państwa [Encarnación 2003: 140-141]. Aby obejść proces ustawodawczy, prezydent wielokrotnie korzystał z jednej z najważniejszych prerogatyw nadanych mu w konstytucji z 1988 roku. Były nimi tzw. środki tymczasowe z mocą ustawy (medidas provisórias, MP), dekrety, które wchodziły w życie ze skutkiem natychmiastowym i obowiązywały przez okres 30 dni[7] – w tym czasie Kongres mógł zadecydować o ich przyjęciu bądź odrzuceniu. O ile wydawanie środków z mocą ustawy przez głowę państwa jest w Brazylii przyjętą praktyką, Collor był niewątpliwym rekordzistą. W 1990 roku wydał między marcem a grudniem aż 143 środki z mocą ustawy, co spotkało się ze zdecydowaną krytyką zarówno Kongresu, jak też FSN [Sallum Jr 2016: 190].Administracja Collora wykazała się większą otwartością na współpracę z Kongresem w 1991 roku, starając się o poparcie dla kolejnego pakietu reform gospodarczych. Na początku 1992 roku Collor był również gotowy na budowę koalicji z największymi partiami zasiadającymi w parlamencie, zgadzając się na przebudowę rządu i obsadzenie ministerstw kandydatami wskazanymi przez partie [Figueiredo 2010: 116; Sallum Jr 2016: 195]. Pozycja egzekutywy była już wówczas zdecydowanie słabsza, z uwagi na spadek popularności głowy państwa i bardziej zdystansowany stosunek mediów do prezydenta. Dla głowy państwa były one szczególnie dotkliwe, ponieważ prezydent Collor chętnie sięgał po środki marketingu politycznego i odwoływał się do poparcia mas dla uzasadnienia swoich działań [Sallum Jr 2016: 190]. Ponadto, pomimo pakietów reform, sytuacja ekonomiczna Brazylii była niezwykle trudna – w 1990 roku gospodarka skurczyła się o 4.35% (w 1991 roku osiągając wzrost rzędu jedynie 1,03%), inflacja wzrosła o 450% w pierwszym roku urzędowania i o dalsze 1100% w kolejnym, spadał średni dochód gospodarstw domowych, wzrastało natomiast bezrobocie [IBGE b.d.; Figueiredo 2010:114]. W maju 1992 roku największy krajowy tygodnik, „Veja”, opublikował wywiad z bratem prezydenta, który oskarżył głowę państwa o czerpanie korzyści osobistych ze schematu korupcyjnego, kierowanego przez skarbnika kampanii prezydenckiej. Jeszcze poważniejsze reperkusje miał materiał opublikowany przez tygodnik „IstoÉ” pod koniec lipca, wskazujący na istnienie dokumentów potwierdzających udział głowy państwa w schemacie korupcyjnym [José 2013]. Telewizyjny apel prezydenta Collora do obywateli o wyrażenie poparcia dla szefa egzekutywy poprzez masowe manifestacje uliczne spotkał się z szerokim odzewem. Brazylijczycy zamiast jednak ubrać żółto-zielone barwy narodowe, w niedzielę 16 sierpnia 1992 roku ubrali się na czarno, domagając się pociągnięcia przywódcy państwa do odpowiedzialności. Ponad 1,2 miliona obywateli brało udział w sierpniowych demonstracjach, co przyczyniło się do przystąpienia do głosowania nad impeachmentem i jego wyniku. 29 września 1992 roku Izba Deputowanych podjęła decyzję o postawieniu prezydenta w stan oskarżenia. Przy 441 głosach za wnioskiem o impeachment przy 38 głosach sprzeciwu, niższa izba Kongresu zadecydowała o przekazaniu sprawy do Senatu. Wniosek zawierał dwa zarzuty przeciwko głowie państwa: wyraźnego bądź milczącego przyzwolenia na naruszenie prawa lub porządku publicznego oraz zachowania naruszające godność urzędu [Rattinger 2018: 148]. Choć prezydent Collor na kilka godzin przed głosowaniem w Senacie ogłosił decyzję o rezygnacji ze stanowiska, Senat mimo to przystąpił do głosowania i 30 grudnia zadecydował o usunięciu głowy państwa ze stanowiska i pozbawieniu go praw politycznych na okres ośmiu lat.“Dla mojej matki Lucimar”. Impeachment prezydent Dilmy RousseffDilma Vana Rousseff do władzy doszła w wyniku zwycięstwa w wyborach prezydenckich w 2010 roku. O wyniku bardziej od sylwetki samej kandydatki przesądził fakt, że została ona wskazana przez kończącego drugą kadencję prezydenta Lulę da Silvę jako jego następczyni. W roku wyborczym Brazylia odnotowała wysoki wzrost PKB, rzędu 7,5%, niskie bezrobocie poziomu 6,7% oraz kontrolowany poziom inflacji, 5,91% [IBGE b.d.]. Jednak czynnikiem, który zapewnił prezydentowi Luli da Silvie rekordowo wysoką, bo wynoszącą 80% w ostatnim roku sprawowania urzędu, aprobatę obywateli były polityki społeczne jego rządu, na czele z programem Stypendium Rodzinne (Bolsa Família), dzięki któremu 36 mln Brazylijczyków zostało podźwigniętych z ubóstwa [Petelczyc i Cichy 2016: 25-26]. Wybór Dilmy Rousseff na pierwszą w historii państwa prezydentkę oznaczał kontynuowanie polityk społecznych poprzednika, co zresztą kandydatka wielokrotnie podkreślała w trakcie kampanii wyborczej.Obejmując najwyższy urząd w państwie 1 stycznia 2011 roku pani prezydent miała za zadanie utrzymanie stabilnego wzrostu gospodarczego państwa, niskiej inflacji i bezrobocia oraz dalszy rozwój polityk społecznych. Brazylię czekała ponadto organizacja dwóch wielkich imprez sportowych – mundialu w 2014 roku i letnich igrzysk olimpijskich w Rio de Janeiro dwa lata później. To właśnie organizacja wielkich wydarzeń sportowych i wiążące się z nią ogromne koszty, obok pogarszającej się wyraźnie kondycji gospodarczej państwa (w latach 2011 i 2012 wzrost gospodarczy osiągnął poziom 2,7% i 0,9%) były główną przyczyną narastającego niezadowolenia Brazylijczyków. W połowie 2013 roku obywatele masowo wyszli na ulice brazylijskich miast, aby to niezadowolenie zamanifestować [Kingstone 2013]. I choć prezydent Rousseff udało się pokonać swojego oponenta z centroprawicowej partii socjaldemokratycznej (PSDB) w wyborach prezydenckich w 2014 roku, uzyskana w drugiej turze przewaga głosów była najniższa od 1989 roku. Pod koniec 2014 roku partia PSDB wniosła skargę do Najwyższego Trybunału Wyborczego podważając wynik wyborów. Skargę uzasadniono niedozwolonym finansowaniem kampanii prezydenckiej Dilmy Rousseff [Schreiber 2017]. Na tym jednak nie skończyły się problemy pani prezydent. Na początku 2015 roku brazylijskie media zaczęły ujawniać coraz więcej informacji dotyczących największego skandalu korupcyjnego w historii Brazylii, rozpracowywanego przez policję federalną w ramach zakrojonej na niespotykaną skalę Operacji Myjnia Samochodowa (Operação Lava Jato). Choć pierwsze doniesienia zaczęły się pojawiać już w roku wyborczym, zaś zarzuty pod adresem pani prezydent dotyczyły jej wiedzy o rozbudowanym procederze korupcyjnym, nie zaś czerpania korzyści z procederu, poparcie dla głowy państwa zaczęło coraz bardziej spadać. W marcu 2016 roku wynosiło 10% [Datafolha 2016]. W związku z coraz trudniejszą sytuacją gospodarczą państwa i medialnymi doniesieniami o skandalu korupcyjnym, już w marcu 2015 roku Brazylijczycy wyszli masowo na ulice, domagając się ustąpienia pani prezydent. Choć odbywały się także manifestacje poparcia dla głowy państwa, były one mniej liczne od zgromadzeń jej przeciwników. Przewodniczącemu Izby Deputowanych, Eduardowi Cunhi z koalicyjnej centrowej Partii Brazylijskiego Ruchu Demokratycznego (PMDB), tylko do września 2015 roku przedłożonych zostało ponad pięćdziesiąt wniosków o postawienie pani prezydent w stan oskarżenia [Coletta 2016].Poszukując przyczyn impeachmentu w 2016 roku należy wskazać także słaby wynik prezydenckiej lewicowej Partii Pracujących (PT) w wyborach parlamentarnych przeprowadzonych równolegle z pierwszą turą wyborów prezydenckich. Choć PT uzyskała najwięcej mandatów w Izbie Deputowanych spośród wszystkich ugrupowań (70/513), taki wynik zmuszał partię do budowy szerokiej, składającej się z dziewięciu partii koalicji, która zapewniłaby głowie państwa poparcie Kongresu. I mimo tego, że administracja Dilmy Rousseff liczyła się ze stanowiskiem przewodniczących koalicyjnych partii politycznych, część parlamentarzystów wskazywała na niesprzyjający budowie porozumienia „trudny charakter” prezydent Rousseff, co miało zniechęcić Kongres do głowy państwa. Zarzuty dotyczyły niedostatecznego zabiegania przez szefową egzekutywy o poparcie kongresmenów dla programów rządowych, brak otwartości na krytykę czy sugestie proponowane przez doradców czy koalicjantów. Wielu analityków wskazywało także, że technokratyczna ekonomistka pozbawiona była charyzmy i zdolności do łagodzenia sporów i napięć politycznych swojego poprzednika [Doria 2016]. Bardziej istotny od osobistych predyspozycji głowy państwa pozostawał jednak fakt, że od początku skandalu korupcyjnego prezydent Rousseff nie podjęła żadnych kroków, aby zahamować trwające śledztwa. Pod naciskiem protestów ulicznych administracja prezydent Rousseff przygotowała tzw. „pakiet antykorupcyjny” – projekty ustaw, które miały ułatwić prowadzenie śledztw oraz zapadanie wyroków skazujących za korupcję administracji publicznej [Matoso i Calgaro 2015]. Stanowisko głowy państwa mogło spotkać się z mieszanym przyjęciem kongresmenów, z których wielu było podejrzanych o czerpanie nielegalnych korzyści w schemacie korupcyjnym. Nie bez znaczenia pozostał również fakt, że 2 grudnia 2015 roku, w wyniku toczącego się przeciwko Cunhi śledztwa w ramach operacji Lava Jato, deputowani Partii Pracujących w Komisji Etyki Izby Deputowanych poparli wniosek o uchylenie immunitetu poselskiego przewodniczącemu izby.W tym samym dniu przewodniczący izby przyjął jeden z wniosków o impeachment głowy państwa i przekazał go do rozpatrzenia powołanej w tym celu komisji śledczej. Przyjęty wniosek zawierał zarzuty o przestępstwa skarbowe (wydanie dekretów w 2014 i 2015 roku pozwalających na sfinansowanie programów społecznych bez autoryzacji Kongresu i przy niezachowaniu dyscypliny finansów publicznych) oraz kreatywną księgowość przy zarządzaniu środkami na wypłatę programów socjalnych. Do głosowania nad postawieniem Dilmy Rousseff w stan oskarżenia doszło 17 kwietnia 2016 roku. 367 deputowanych głosowało za oskarżeniem głowy państwa przy 137 głosach sprzeciwu. Wydarzenie było transmitowane na żywo przez media i miliony Brazylijczyków mogły usłyszeć podawane przez oddających swój głos zwolenników impeachmentu uzasadnienia bądź „dedykacje”: „dla mojej żony i córki, mojego podstawowego elektoratu”, „dla wnuczki, która ma dzisiaj urodziny”, „dla masonów Brazylii”, „dla Carlosa Alberta Brilhante Ustry, oprawcy Dilmy” (dedykacja deputowanego Jaira Bolsonara), „dla wojskowych z 1964 roku”, „dla mojej matki Lucimar” [Câmara dos Deputados 2016]. Głosowanie w Senacie odbyło się 31 sierpnia. Przed przystąpieniem do głosowania zapadła bezprecedensowa decyzja przewodniczącego obradom Senatu sędziego FSN Ricarda Lewandowskiego, który na wniosek jednej z partii koalicyjnych wyraził zgodę na organizację dwóch odrębnych głosowań – nad destytucją głowy państwa oraz nad pozbawieniem jej na okres ośmiu lat praw publicznych. W pierwszym głosowaniu zwolennicy impeachmentu uzyskali większość 61 głosów przy 20 głosach sprzeciwu, w drugim wynik 42 do 36 był niewystarczający, aby pozbawić oskarżoną prawa do aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym państwa.Konstytucyjny środek kontroli czy parlamentarny zamach stanu?Do dziś kwestia impeachmentu, w szczególności wdrożenia procedury wobec głowy państwa w 2016 roku, wzbudza w Brazylii liczne dyskusje. Kwestionowana jest zasadność jego zastosowania, przy czym przeciwnicy impeachmentu prezydent Rousseff niejednokrotnie określali decyzję Senatu z 2016 roku jako parlamentarny zamach stanu [Paixão 2016; Peixinho 2017; Kozicki i Chueiri 2019]. Za takim stanowiskiem nie przemawiają okoliczności jego dokonania, które były pod wieloma względami zbliżone do tych z roku 1992, zaś impeachment prezydenta Collora nie wzbudza dzisiaj tylu poważnych zastrzeżeń [Sallum Jr 2016]. Z drugiej strony, zauważalne są istotne różnice między sytuacją w roku 1992 i 2016.Obie głowy państwa wyróżniała skomplikowana relacja z Kongresem. Partia prezydenta Collora nie była liczącą się siłą w Kongresie, rozczarowujące były również wyniki wyborów parlamentarnych w 2014 dla prezydenckiej PT, która w Izbie Deputowanych uzyskała 14% miejsc, w Senacie zaś zasiadało w 2016 roku dziesięciu członków PT (12%). Co istotniejsze, prezydent Collor na początku swojej prezydentury nie dostrzegał konieczności zapewnienia sobie większości prezydenckiej w parlamencie, jego partia weszła w koalicję z dwoma niewielkimi i nieliczącymi się w parlamencie ugrupowaniami. Odmiennie przedstawiała się sytuacja prezydent Rousseff, która na początku 2015 roku w Izbie Deputowanych dzięki koalicji składającej się z dziewięciu partii mogła liczyć na 59% głosów, w Senacie zaś na 64%. Sytuacja zmieniła się jednak już pod koniec roku, kiedy napięcia między Partią Pracujących, a najważniejszym koalicjantem – PMDB, spowodowane m.in. neutralnym stosunkiem głowy państwa wobec toczących się śledztw Lava Jato, doprowadziły do rozbicia koalicji i utraty większości. Posiadanie większości prezydenckiej i umiejętność utrzymania stabilnych koalicji parlamentarnych zapewniających poparcie Kongresu dla programu rządowego wskazywane są jako istotny warunek stabilnych rządów w Brazylii. Stanowi on następstwo przyjętych rozwiązań ustrojowych, które nie uwzględniały północnoamerykańskiej zasady separacji władz [Figueiredo 2003; Santos i Vilarouca 2008: 66-69], lecz wprowadziły rozwiązania zakładające większą konieczność współpracy między egzekutywą i legislatywą[8]. Ustrój największego państwa Ameryki Łacińskiej bywa nazywany „prezydencjalizmem koalicyjnym”, co jeszcze wyraźniej akcentuje znaczenie zapewnienia głowie państwa zaplecza politycznego w organach władzy ustawodawczej [Power 2010; Mauerberg Jr, Pereira i Biderman 2015]. Przy licznych zastrzeżeniach dotyczących usunięcia głowy państwa z urzędu, szczególnie w przypadku prezydentury Dilmy Rousseff, wielu ekspertów zgodnie podkreśla, że burzliwa współpraca egzekutywy z legislatywą, urazy kongresmenów i zarzuty, że głowa państwa nie konsultuje z nimi programu politycznego oraz nieumiejętność utrzymania koalicji w Kongresie stanowią okoliczności, w jakich w Brazylii (i szerzej, w Ameryce Łacińskiej) może dojść do wszczęcia procedury impeachmentu [Perez-Líñan 2007; Hochstetler 2006: 408].Zwraca również uwagę, że obu głowom państwa zarzucano indywidualizm i izolowanie się od innych instytucji politycznych. Zarzuty aroganckiego stosunku do Kongresu czy przekonanie o pozycji egzekutywy ponad innymi organami władzy podnoszone były w szczególności wobec prezydenta Collora. Choć prezydent Rousseff była bardziej świadoma reguł brazylijskiej gry politycznej, w analizach przesłanek, które doprowadziły do upadku jej administracji, również można się doszukać informacji o pojawiających się oskarżeniach o upór, zbyt daleko posuniętą samodzielność i zbyt mało elastyczny stosunek wobec przedstawicieli innych partii. Miały one nie tylko zrazić do pani prezydent prominentnych polityków opozycji, lecz również członków jej własnej partii [Argolo 2013].Arbitralność rządów głowy państwa i jego przeświadczenie o szczególnie silnej pozycji instytucjonalnej wynikającej z mandatu pochodzącego z bezpośrednich wyborów wskazywane są jako cecha nieskonsolidowanych demokracji Ameryki Łacińskiej. Ustroje polityczne tych państw określone zostały jako superprezydencjalizm [Ławniczak 2008], neoprezydencjalizm [Szymanek 2017], demokracje delegacyjne [O’Donnell 2005], czy też plebiscytowe [Linz 1990][9]. Choć w Brazylii istnieją procedury egzekwowania poziomej odpowiedzialności (horizontal accountability) egzekutywy przez organy innych władz, na czele z parlamentem poprzez parlamentarne komisje śledcze [Figueiredo 2003], procedury te spotykają się z zarzutem „rachityczności” [O’Donnell 2005: 179]. Biorąc pod uwagę, że działalność komisji śledczych w założeniu miała przede wszystkim wpływać na korekty programów kształtowanych przez egzekutywę, a doprowadziła w 1992 i 2016 roku do przygotowania raportów rekomendujących wdrożenie procedury impeachmentu wobec głowy państwa, bardziej od skutecznego środka kontroli i równoważenia egzekutywy sprawdzają się one jako instrument wykorzystywany do rozwiązania głębokiego kryzysu politycznego. Na taką rolę impeachmentu jako środka ograniczającego czy też korygującego wady brazylijskiego prezydencjalizmu zwraca uwagę część ekspertów, stojąca na stanowisku, że impeachment w Brazylii był wykorzystywany jako konstytucyjny środek kontroli egzekutywy [Marsteintredet i Berntzen 2008: 84; Figueiredo 2010: 124-125]. Należy jednak uzupełnić, że na decyzje członków komisji śledczych w obu przypadkach wpływ wywarły dodatkowe bardzo istotne czynniki: znaczący spadek popularności prezydentów i masowe protesty obywatelskie.Guillermo O’Donnell [2005: 176-177, 186] zwracał uwagę, że ceną, jaką płacił prezydent w demokracjach delegacyjnych za możliwość podejmowania szybkich i niejednokrotnie nieuzgadnianych decyzji politycznych, była spoczywająca na nim pełna odpowiedzialność za decyzje administracji oraz niejednokrotnie niemożliwość ich wdrożenia. Przekładała się ona na gwałtowne skoki popularności. Jest to widoczne w przypadku prezydenta Collora i prezydent Rousseff, których poparcie społeczne po wyborach gwałtownie spadło. Za pogarszającą się oceną stały kryzysy gospodarcze. Pomimo wprowadzanych przez głowy państwa pakietów reform, najważniejsze wskaźniki gospodarcze nie ulegały poprawie, zaś miliony obywateli odczuwało skutki wzrastającego bezrobocia, do czego w 2016 roku doszło niezadowolenie z jakości usług publicznych przy ogromnych kwotach przeznaczonych na organizację wielkich wydarzeń sportowych. Połączenie wyników gospodarczych z medialnymi doniesieniami dotyczącymi korupcji tworzyło zaś mieszankę wybuchową, która w obu przypadkach wyprowadziła miliony Brazylijczyków na ulice.Tym co jednak różniło sytuację Collora i Rousseff był stopień powiązania głowy państwa z nielegalnymi praktykami, których szczegóły były stopniowo ujawniane przez media, w tym, w XXI wieku, media społecznościowe. W pierwszym przypadku prasa donosiła o istnieniu jednoznacznych dowodów na czerpanie przez prezydenta Collora osobistych korzyści z działalności korupcyjnej, którą kierował skarbnik jego kampanii. W przypadku pani prezydent, tego typu dowody nie zostały przedstawione. Co więcej, spotkać można opinie podkreślające, że Dilma Rousseff znana była ze swojej uczciwości i nieprzyjmowania łapówek [Watts 2016]. Doniesienia medialne skupiały się z tego względu na skorumpowaniu partii politycznej, której członkinią była pani prezydent. PT zostało obarczone odpowiedzialnością za rozwój korupcji na niespotykaną w historii kraju skalę. Choć zwracano uwagę na udział przedstawicieli różnych partii politycznych, w tym partii opozycyjnych w procederze, najwięcej uwagi poświęcono byłemu prezydentowi Luli da Silvie oraz jego zapleczu politycznemu. Największa stacja telewizyjna, Globo, oraz tygodnik „Veja”, ten sam, który w 1992 roku opublikował wywiad z bratem prezydenta, kładły nacisk na wiedzę, jaką na temat korupcji posiadała urzędująca pani prezydent i jej brak zdecydowanych działań, aby te praktyki ukrócić. W ostatnich czterech latach powstało wiele opracowań naukowych analizujących brak obiektywności brazylijskich mediów, a wręcz ich celowe działania na rzecz zapewnienia społecznego poparcia dla impeachmentu [Van Dijk 2017; Guazina, Prior i Araújo (orgs.) 2019]. Ponadto dzięki informacjom pojawiającym się na Facebooku i powiadomieniom przesyłanym przez aplikację Whatsapp, już w marcu 2015 roku doszło do masowych protestów w wielu brazylijskich miastach.Poważne zastrzeżenia wobec neutralności tradycyjnych mediów i kształtowanego przez nie wizerunku pani prezydent są jednym z argumentów przedstawianych przez krytyków wdrożenia procedury w 2016 roku. Najwięcej kontrowersji wywołuje jednak treść zarzutów we wniosku o impeachment, zwłaszcza kreatywna księgowość, o którą oskarżona została Dilma Rousseff. Choć spotkać można opinie uznające takie zarzuty za podstawne [Badaró 2015; Adeodato 2016; Rodas 2016], część brazylijskich konstytucjonalistów podkreślała, że praktyka była stosowana przez wszystkie głowy państwa po 1992 roku, nigdy wcześniej nie stanowiąc podstaw do wszczęcia procedury [Kozicki i Chueiri 2019: 163]. Zastrzeżenia wzbudzał również czas popełnienia deliktów. Oskarżenia dotyczyły praktyk z 2014 roku, a więc pierwszej kadencji, co w opinii części prawoznawców nie mogło stanowić podstawy pociągnięcia głowy państwa do odpowiedzialności w okresie sprawowania drugiego mandatu [Viana 2015; Streck 2015]. Konstytucjonaliści spierali się również o ciężar czynów, które można uznać za delikty – André Tavares z Uniwersytetu w São Paulo podkreślał, że deliktem nie mogły być jedynie czyny wzbudzające zastrzeżenia, lecz akty wyraźnie naruszające brazylijską konstytucję i podstawy funkcjonowania państwa [Russo 2016]. Krytycznie oceniono zbyt szybkie tempo prac nad wszczęciem procedury i proces w Senacie, niepozwalające na pogłębioną refleksję w obu izbach [Paixão 2016]. Zarzuty kierowano także pod adresem FSN, który odmówił ustosunkowania się do treści oskarżenia (choć, co zostało wspomniane wyżej, uprawnienia FSN do takiego orzeczenia same w sobie również pozostają kwestią wysoce sporną) [Peixinho 2017; Bahia, Oliveira i Vecchiatti 2016]. Brazylijscy prawnicy spierają się także o to, czy impeachment może być instrumentem wykorzystanym do odsunięcia głowy państwa za „całokształt działań”, jeśli są one krytycznie oceniane przez parlament i społeczeństwo. Z takiej argumentacji wynika jednak, że popełniony delikt konstytucyjny nie musi być poważny (sic!), gdyż senatorowie głosując nad pozbawieniem prezydenta mandatu, dokonują decyzji politycznej podyktowanej także innymi przesłankami [Peixinho 2017: 1948; Camargo i Vieira 2016]. Zastrzeżenia dotyczyły ponadto decyzji sędziego Lewandowskiego przewodniczącego obradom Senatu o podziale głosowania, co doprowadziło do niepozbawienia Dilmy Rousseff praw politycznych. Przeciwnicy impeachmentu wskazywali, że skoro przewinienia pozbawionej mandatu polityk nie były na tyle poważne, aby przesądzić o zakazie uczestniczenia w życiu politycznym kraju przez osiem lat, to tym bardziej nie były wystarczające, aby pozbawić ją urzędu uzyskanego w wyniku głosów milionów wyborców [Peixinho 2017: 1950-1951]. Część konstytucjonalistów podważa także wykorzystanie procedury impeachmentu w sytuacji braku większości prezydenckiej w parlamencie podkreślając, że legislatywie nie przysługuje prawo usunięcia głowy państwa w celu zażegnania kryzysu politycznego wywołanego brakiem porozumienia i współpracy między legislatywą i egzekutywą [Bahia, Oliveira i Vecchiatti 2016, Peixinho 2017; Camargo i Vieira 2016].PodsumowaniePozbawienie urzędu prezydenta Collora zapoczątkowało swoisty latynoamerykański cykl impeachmentów – procedura została następnie wdrożona wobec przywódców m.in. Wenezueli (1993), Ekwadoru (1997 i 2005), Peru (2000), Paragwaju (1999 i 2012) i Gwatemali (2015) prowadząc do decyzji o pozbawieniu głowy państwa urzędu bądź decyzji samych prezydentów o rezygnacji jeszcze przed zakończeniem postępowania. W chwili pisania tych słów Kongres Peru podejmuje decyzję o usunięciu z urzędu prezydenta Martína Vizcarry [więcej na temat aktualnej sytuacji politycznej w Peru: zob. Łaciński 2020]. Współcześnie wśród prawników dominuje pogląd, że impeachment jest doświadczeniem ostatecznym i traumatycznym, po który należy sięgać jedynie w nadzwyczajnych okolicznościach i wobec braku alternatyw innych dróg zażegnania kryzysów politycznych. Nie można oprzeć się wrażeniu, że w państwach latynoamerykańskich do takich kryzysów dochodzi niepokojąco często. Przyczyn doszukiwać się można, obok wyzwań typowych dla młodych, nieskonsolidowanych demokracji, w niedoskonałościach przyjętych rozwiązań ustrojowych, wymagających zastosowania ostatecznych rozwiązań w celu zażegnania kryzysów politycznych. Sytuacja Brazylii, w szczególności po impeachmencie z 2016 roku, obrazuje jednak skalę kontrowersji i sporów, które towarzyszą wdrożeniu tego środka. A także głębokich podziałów społecznych, utrzymujących się jeszcze wiele lat po decyzji o pociągnięciu przywódcy do odpowiedzialności konstytucyjnej. Tym samym na przestrzeni ostatnich 30 lat Brazylijczycy mogli się przekonać, że specyfikę instytucji impeachmentu wierniej oddaje określenie „konstytucyjna bomba atomowa”, aniżeli „słomiany tygrys”.Pomimo bardziej precyzyjnych niż w przypadku Stanów Zjednoczonych uregulowań prawnych procedury, przypadek z 2016 obrazuje, że ich wykładnia wzbudza szereg kontrowersji i zastrzeżeń, dzieląc społeczeństwo państwa oraz brazylijskich prawoznawców. Rozbieżne stanowiska i oceny warunków, które uzasadniają wdrożenie procedury impeachmentu, spory wokół definicji czynów stanowiących delikt konstytucyjny, pobudek, którymi kierują się parlamentarzyści przystępując do głosowania, roli FSN w nadzorowaniu prawidłowości przebiegu postępowania, mającym zagwarantować jej konstytucyjność, to najważniejsze przykłady zastrzeżeń pojawiających się po 2016 roku. Od interpretacji przepisów zależy ocena wydarzeń z 2016 roku – część brazylijskich konstytucjonalistów nie ma zastrzeżeń wobec wdrożenia procedury cztery lata temu. Dla dużej grupy ekspertów natomiast prezydent Dilma Rousseff usunięta została w drodze parlamentarnego zamachu stanu. W Brasílii regularnie powracały w ostatnich latach również dyskusje nad koniecznością reformy politycznej, w tym prawa wyborczego, które uniemożliwiając trzydziestu partiom wejście do Izby Deputowanych, prowadziłyby do zwiększenia stabilności politycznej. Taka reforma jest niewątpliwie potrzebna największemu państwu Ameryki Łacińskiej i pewne bardzo ważne zmiany wprowadza Poprawka Konstytucyjna nr 97 z 2017 roku, ograniczająca tworzenie koalicji i rozdrobnienie partyjne w legislatywach stanowych i federalnej. Ich efekty na szczeblu municypalnym będzie można ocenić już w listopadzie tego roku, kiedy odbędą się wybory prefektów i radnych. Wybory na nowych zasadach do Izby Deputowanych odbędą się jednak dopiero jesienią 2022 roku. Warto wspomnieć, że urzędująca głowa państwa, podobnie jak Fernando Collor, wygrała ostatnie wybory prezydenckie w 2018 roku reprezentując niewielką i słabo rozpoznawalną partię polityczną, z którą po kilku miesiącach urzędowania zerwała współpracę. Aby uniknąć losu Fernanda Collora i Dilmy Rousseff, prezydent Bolsonaro przez najbliższe dwa lata będzie musiał nieustannie zabiegać o poparcie obywateli przekraczające „niebezpieczny” poziom 10% oraz utrzymać zaplecze polityczne w brazylijskim Kongresie.Akty prawneKonstytucja Federacyjnej Republiki Brazylii z dnia 5 października 1988 r., tłum. A. Wojtyczek-Bonnand, [online:] http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/brazylia.html, [dostęp: 20.09.2020].Constituição da República Federativa do Brasil de 24 de janeiro 1967, DOU 24.1.1967, [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/constituicao/constituicao67.htm, [dostęp: 20.09.2020].Constituição dos Estados Unidos do Brasil (de 18 de setembro de 1946), DOU 19.9.1946, [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/constituicao/constituicao46.htm, [dostęp: 20.09.2020].Constituição dos Estados Unidos do Brasil, de 10 de novembro de 1937, DOU 10.11.1937, [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Constituicao/Constituicao37.htm, [dostęp: 18.09.2020].Constituição da República dos Estados Unidos do Brasil (de 16 de julho de 1934), DOU 16.7.1934, [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/constituicao/constituicao34.htm, [dostęp: 17.09.2020].Constituição da República dos Estados Unidos do Brasil (de 24 de fevereiro de 1891), DOU 24.2.1891, [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/constituicao/constituicao91.htm, [dostęp: 19.09.2020].Constituição Politica do Imperio do Brazil (de 25 de março de 1824), Coleção de Leis do Império do Brasil - 1824 Página 7 Vol. 1, [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/constituicao/constituicao24.htm, [dostęp: 14.09.2020].Emenda Constitucional nº 97, de 4 de outubro de 2017. Altera a Constituição Federal para vedar as coligações partidárias nas eleições proporcionais, estabelecer normas sobre acesso dos partidos políticos aos recursos do fundo partidário e ao tempo de propaganda gratuito no rádio e na televisão e dispor sobre regras de transição [Poprawka Konstytucyjna nr 97 z 4.10.2017 zmieniająca Konstytucję Federalną w celu zakazu koalicji partyjnych w wyborach proporcjonalnych, ustanowienia reguł dostępu partii do funduszy partyjnych, darmowego czasu antenowego w radiu i telewizji oraz przepisów przejściowych], [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/constituicao/emendas/emc/emc97.htm, [dostęp: 23.09.2020].Lei Nº 1.079, de 10 de abril de 1950 define os crimes de responsabilidade e regula o respectivo processo de julgamento [Ustawa nr 1079 z 10.04.1950 definiująca delikty konstytucyjne i regulująca rozstrzyganie sprawy], [online:] https://www2.camara.leg.br/legin/fed/lei/1950-1959/lei-1079-10-abril-1950-363423-normaatualizada-pl.html, [dostęp: 16.09.2020].Decreto Nº 30, de 8 de janeiro de 1892 promulga a lei sobre os crimes de responsabilidade do Presidente da Republica [Dekret nr 30 z 8.01.1892 promulgujący ustawę o deliktach konstytucyjnych Prezydenta Republiki], Coleção de Leis do Brasil - 1892, Página 6 Vol. 1 pt I, [online:] https://www2.camara.leg.br/legin/fed/decret/1824-1899/decreto-30-8-janeiro-1892-541211-publicacaooriginal-44160-pl.html, [dostęp: 18.09.2020].Decreto Nº 27, de 7 de janeiro de 1892 que regula o processo e julgamento do Presidente da Republica e dos Ministros de Estado nos crimes communs [Dekret nr 27 z 7.01.1892 promulgujący ustawę regulująca proces i wyrok w sprawach o przestępstwa pospolite przeciwko Prezydentowi Republiki i Ministrom], Coleção de Leis do Brasil - 1892, Página 1 Vol. 1 pt I, [online:] https://www2.camara.leg.br/legin/fed/decret/1824-1899/decreto-27-7-janeiro-1892-541209-publicacaooriginal-44157-pl.html, [dostęp: 16.09.2020].Lei de 15 de Outubro de 1827 da responsabilidade dos Minsitros e Secretarios de Estado e dos Conselheiros de Estado [Ustawa z dnia 15.10.1827 o odpowiedzialności Ministrów i Sekretarzy Stanu], Coleção de Leis do Império do Brasil - 1827, Página 54 Vol. 1 pt. I, [online:] https://www2.camara.leg.br/legin/fed/lei_sn/1824-1899/lei-38389-15-outubro-1827-566674-publicacaooriginal-90212-pl.html, [dostęp: 19.09.2020].Decreto-lei nº 201 de 27 de fevereiro de 1967 que dispõe sobre a responsabilidade dos Prefeitos e Vereadores, e dá outras providências [Dekret ustawowy z 27.02.1967 regulujący odpowiedzialność Prefektów i Radnych oraz inne kwestie], DOU de 27.2.1967, [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/decreto-lei/del0201.htm, [dostęp: 17.09.2020].ADPF nº 378/2015 [orzeczenie Federalnego Sądu Najwyższego w ramach abstrakcyjnej wykładni konstytucyjności prawa], DOU de 21.12.2015, [online:] http://portal.stf.jus.br/processos/detalhe.asp?incidente=4899156, [dostęp: 20.09.2020].BibliografiaAdeodato J.M. (2016), O impeachment no estado democrático, “Folha de S. Paulo”, 9 września, [online:] https://www1.folha.uol.com.br/opiniao/2016/09/1811563-o-impeachment-no-estado-democratico.shtml, [dostęp: 21.09.2020].Argolo F. (2018). A woman out of place: Dilma Rousseff in Veja magazine, [online:] https://larc.ucalgary.ca/publications/woman-out-place-dilma-rousseff-veja-magazine, [dostęp: 20.09.2020].Badaró G. (2015), Presidente reeleito pode sofrer impeachment por ato realizado em mandato anterior? Sim, “Folha de S. Paulo”, 22 sierpnia, https://www1.folha.uol.com.br/opiniao/2015/08/1672125-presidente-reeleito-pode-sofrer-impeachment-por-ato-realizado-em-mandato-anterior-sim.shtml, [dostęp: 21.09.2020].Badin L.A., Hippolito R. (2009), [Hasło:] Impeachment, Repozytorium encyklopedyczne CPDOC Fundacji Getúlia Vargasa, [online:] http://www.fgv.br/cpdoc/acervo/dicionarios/verbete-tematico/impeachment, [dostęp: 10.09.2020].Bahia A.G.M.F., Oliveira M.A.C., Vecchiatti P.R.V. (2016), Supremo Tribunal Federal deve barrar ou nulificar impeachment sem crime de responsabilidade, “Empório do Direito”, 25 marca, https://emporiododireito.com.br/leitura/supremo-tribunal-federal-deve-barrar-ou-nulificar-impeachment-sem-crime-de-responsabilidade-por-alexandre-gustavo-melo-franco-de-moraes-bahia-marcelo-andrade-cattoni-de-oliveira-e-paulo-roberto-iotti-vecchiatti, [dostęp: 21.09.2020].Barbosa R. (1931), Ruinas de um governo, Rio de Janeiro.Barros S.R. (2011), Impeachment: peça de museu?, “Revista Brasileira de Direito”, vol. 7, no 1, São Paulo, s.112-132.Brossard P. (1992), O impeachment, São Paulo.Câmara dos Deputados (2016), Plenário - Sessão Deliberativa - 17/04/2016, [online:] https://www.youtube.com/watch?v=V-u2jD7W3yU, [dostęp: 16.09.2020].Câmara dos Deputados (b.d.), A perplexidade do brasileiro diante do confisco das contas bancárias e poupanças, [online:] https://www.camara.leg.br/radio/programas/273499-a-perplexidade-do-brasileiro-diante-do-confisco-das-contas-bancarias-e-poupancas-05-44/, [dostęp: 21.09.2020].Camargo M.L., Vieira J.R. (2016), O Impeachment e o seu desenho institucional conflitivo, “Jota”, 20 stycznia, [online:] https://www.jota.info/opiniao-e-analise/artigos/o-impeachment-e-o-seu-desenho-institucional-conflitivo-20012016, [dostęp: 21.09.2020].Coletta R. (2016), No 2º mandato de Dilma, número de pedidos de impeachment empata com o de medidas provisórias, “Época”, 27 kwietnia, [online:] https://epoca.globo.com/tempo/expresso/noticia/2016/04/no-2-mandato-de-dilma-numero-de-pedidos-de-impeachment-empata-com-o-de-medidas-provisorias.html, [dostęp: 20.09.2020].Cretella Jr J. (1992), Do impeachment no direito brasileiro, São Paulo.Czajowski J. (2003), Prezydent republiki w Ameryce Łacińskiej, [w:] Grzybowski M. (red.), Szkice o pozycji ustrojowej i statusie głowy państwa, Kraków.Datafolha (2016), Dilma vê reprovação subir e alta no apoio a sua saída, [online:] http://datafolha.folha.uol.com.br/opiniaopublica/2016/03/1752306-dilma-ve-reprovacao-subir-e-alta-no-apoio-a-sua-saida.shtml, [dostęp: 19.09.2020].Datafolha (1992) Avaliação do governo Collor, [online:] http://datafolha.folha.uol.com.br/opiniaopublica/1992/06/1222335-avaliacao-governo-collor---1992.shtml, [dostęp: 16.09.2020].Doria P. (2016), Why the political crisis in Brazil isn’t a coup, OpenDemocracy, [online:] https://www.opendemocracy.net/en/coup-in-brazil-dilma-rousseff/, [dostęp: 20.09.2020].Dworkin R. (1999), A kind of coup, “The New York Review of Books”, 14 stycznia, [online:] https://www.nybooks.com/articles/1999/01/14/a-kind-of-coup/, [dostęp: 21.09.2020].Encarnación O.G. (2003), The myth of civil society: social capital and democratic consolidation in Spain and Brazil, New York.Ferreira Filho M. (2012), Curso de direito constitucional, São Paulo.Figueiredo A.C. (2010), The Collor impeachment and presidential government in Brazil, [w:] Llanos M., Marsteintredet L. (eds), Presidential breakdowns in Latin America. Causes and outcomes of executive instability in developing democracies, New York, s. 111-127.Figueiredo A.C. (2003), The role of Congress as an agency of horizontal accountability: Lessons from the Brazilian experience, [w:] Mainwaring S., Welna C. (eds), Democratic accountability in Latin America, Oxford, s.170-197.Fontainha F.de C., Silva A.M.D., Nuñez I.S., orgs. (2017), História oral do Supremo (1988-2013), t. 20: Paulo Brossard, Rio de Janeiro.Gallo C.P. (1992), Crimes de responsabilidade do impeachment, Rio de Janeiro.Guazina L., Prior H., Araújo B., orgs. (2019), (Des)construindo uma queda: a mídia e o impeachment de Dilma Rousseff, Florianópolis.Hochstetler K. (2006), Rethinking presidentialism. Challenges and presidential falls in South America, “Comparative Politics”, vol. 38, no. 4, s. 401-418.IBGE, Painel de Indicadores, [online:] https://www.ibge.gov.br/indicadores, [dostęp: 17.09.2020].Jiménez C. (2017), Boff: “La democracia brasileña es más farsa que realidad”, “El País”, 29 maja, [online:] https://elpais.com/internacional/2017/05/26/actualidad/1495833522_994721.html, [dostęp: 14.09.2020].José E. (2013), O homem errado, “Teoria e Debate”, 9 maja, [online:] https://teoriaedebate.org.br/2013/05/09/%EF%BB%BFo-homem-errado/, [dostęp: 19.09.2020].Kingstone P. (2013), “I’m Mad as Hell…”: Brazilian Protests in Comparative Perspective, “E-international relations”, [online:] https://www.e-ir.info/2013/08/06/im-mad-as-hell-and-im-not-going-to-take-this-anymore-brazilian-protests-in-comparative-perspective/, [dostęp: 20.09.2020].Kozicki K., Chueiri V.K. (2019), Impeachment: A arma nuclear constitucional, “Lua Nova”, vol. 108, s. 157-176.Laidler P. (2014), Współczesna pozycja konstytucyjna Najwyższego Sądu Federalnego Brazylii z perspektywy procesu ochrony praw obywatelskich, [w:] Derwich K., Kania M. (red.), Prawa człowieka w Ameryce Łacińskiej: teoria i praktyka. Los derechos humanos en América Latina: teoría y práctica, Kraków, s. 143-161.Limongi F., Figueiredo A.C., (1998), Bases institucionais de presidencialismo de coalizão, “Lua Nova. Revista de cultura e política”, v. 44, s. 81-106.Linz J.J. (1990), The perils of presidentialism, “Journal of Democracy”, vol. 1, no 1, s. 51-69.Łaciński P. (2020), Mesjanizm andyjski w parlamencie – system polityczny Peru po wyborach parlamentarnych w 2020 r., Portal Przemiany Ustrojowe, [online:] http://przemianyustrojowe.pl/artykuy/mesjanizm-andyjski-w-parlamencie-system-polityczny-peru-po-wyborach-parlamentarnych-w-2020-r, [dostęp: 20.09.2020].Ławniczak A. (2008), Ustroje polityczne państw latynoamerykańskich, Wrocław.Marsteintredet L, Berntzen E. (2008), Reducing the perils of presidentialism in Latin America through presidential interruptions, “Comparative Politics”, vol. 41, no. 1, s. 83-101.MatosoF., Calgaro F. (2015), Dilma anuncia pacote anticorrupção e oficializa entrega ao Congresso, “G1”, [online:] http://g1.globo.com/politica/noticia/2015/03/dilma-encaminha-ao-congresso-nacional-pacote-anticorrupcao.html, [dostęp: 16.09.2020].Mauerberg Jr A., Pereira C., Biderman C. (2015), The evolution of theories about the Brazilian multiparty presidential system, “Journal of Politics in Latin America”, vol. 7, no. 1, s. 143–161.Moraes G.B.P. (2016), Curso de direito constitucional, São Paulo.O’Donnell G. (2005) Demokracja delegacyjna, [w:] Śpiewak P., Przyszłość demokracji: wybór tekstów, tłum. Piotr Rymarczyk, Warszawa: Fundacja Aletheia, ss. 169-189.Olechno A. (2012), Brazylia [w:] Bożyk S., Grzybowski M. (red.), Systemy ustrojowe państw współczesnych, Białystok.Paixão C. (2016), Um golpe desconstituinte?, “Jota”, 12 maja, [online:] https://www.jota.info/opiniao-e-analise/artigos/democracia-e-constituicao-um-golpe-desconstituinte-12052016, [dostęp: 21.09.2020].Peixinho M.M. (2017), O Processo de impeachment no Brasil e o estado democrático de direito, “Quaestio Iuris”, vol. 10, no 3, s. 1943-1963.Perez-Líñan A. (2007), Presidential impeachment and the new political instability in Latin America, New York.Petelczyc J., Cichy M. (2016), Jak Partia Pracujących zmieniła Brazylię – wywiad z prof. Ladislauem Dowborem, [w:] Petelczyc J., Cichy M. (red.), Brazylia, kraj przyszłości?, Warszawa, s. 21-38.Power T. (2010), Optimism, pessimism, and coalitional presidentialism. Debating the institutional design of Brazilian democracy, “Bulletin of Latin American Research”, vol. 29, no. 1, s. 18-33.Power T. (2000), Politicized democracy: Competition, institutions, and “Civic Fatigue” in Brazil, “Journal of Inter-American Studies and World Affairs”, vol. 33, no. 3, s. 75-112.Rattinger A. (2018), The impeachment process of Brazil: A comparative look at impeachment in Brazil and the United States, “University of Miami Inter-American Law Review”, vol. 49, s. 129-166.Russo R. (2016), STF pode mudar decisão do Congresso sobre impeachment, diz especialista – entrevista com André Ramos Tavares, “Folha de S. Paulo”, 20 kwietnia, [online:] https://www1.folha.uol.com.br/poder/2016/04/1763050-stf-pode-mudar-decisao-do-congresso-sobre-impeachment-diz-especialista.shtml, [dostęp: 19.09.2020].Sallum Jr B. (2016), Crise política e impeachment, “Novos Estudos CEBRAP”, vol. 35, no 2, s.183-203.Sandy M. (2016), Dilma Rousseff's impeachment is the start of Brazil's crisis - not the end, “The Time”, 1 września, [online:] https://time.com/4476011/brazil-dilma-rousseff-crisis-impeachment/, [dostęp: 16.09.2020].Santos F., Vilarouca M.G. (2008), Political institutions and governability from FHC to Lula, [w:] Kingstone P., Power T.J. (eds), Democratic Brazil revisited, Pittsburgh, s. 57-80.Schreiber M. (2017), Ação que pode cassar chapa Dilma-Temer entra na reta final: e agora?, “BBC News Brasil”, [online:] https://www.bbc.com/portuguese/brasil-39413855, [dostęp: 16.09.2020].Schwarcz L., Starling, H. (2015), Brasil: Uma Biografia, São Paulo, [ebook, format mobi].Smith A.E. (2016), Is the impeachment trial of Brazil’s Dilma Rousseff a coup?, “The Washington Post”, 20 kwietnia, [online:] https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2016/04/20/is-the-impeachment-trial-of-brazils-dilma-rousseff-a-coup/, [dostęp: 17.09.2020].Streck L. (2015), Constituição é contra impeachment de Dilma por fato do mandato anterior, “Revista Consultor Jurídico”, 24 sierpnia, [online:] https://www.conjur.com.br/2015-ago-24/lenio-streck-constituicao-impeachment-mandato-anterior, [dostęp: 21.09.2020].Stürzenhofecker M. (2016), Suspendierung Rousseffs: Brasiliens Bankrotterklärung, “Die Zeit”, 12 maja, [online:] https://www.zeit.de/politik/ausland/2016-05/dilma-rousseff-brasilien-absetzung, [dostęp: 18.09.2020].Szymanek J. (2017), Legislatywa i egzekutywa w prezydenckich i półprezydenckich systemach rządów, „Przegląd Sejmowy”, rok XXV, 1(138), s. 103-136.Time to go (2016), “The Economist”, 26 marca, [online:] https://www.economist.com/leaders/2016/03/26/time-to-go, [dostęp: 17.09.2020].Van Dijk, T.A. (2017), How Globo media manipulated the impeachment of Brazilian President Dilma Rousseff, “Discourse & Communication”, vol. 11, issue 2, s. 199-229.Vasconcellos M., Rodas S. (2016), Supremo Tribunal Federal não pode rever mérito de decisão de impeachment – entrevista com Manoel Gonçalves Ferreira Filho, “Consultor Jurídico”, [online:] https://www.conjur.com.br/2016-mai-01/entrevista-manoel-goncalves-ferreira-filho-constitucionalista, [dostęp: 19.09.2020].Viana N. (2015), Comparato: “O impeachment hoje é absolutamente ilegítimo” – entrevista com Fábio Konder Comparato, “Publica. Agência de Jornalismo Investigativo”, 4 grudnia, [online:] https://apublica.org/2015/12/truco-comparato-o-impeachment-hoje-e-absolutamente-ilegitimo/, [dostęp: 21.09.2020].Watts J. (2016), Dilma Rousseff impeachment: what you need to know – the Guardian briefing, “The Guardian”, 31 sierpnia, [online:] https://www.theguardian.com/news/2016/aug/31/dilma-rousseff-impeachment-brazil-what-you-need-to-know, [dostęp: 18.09.2020].Zdjęcie: Agência Brasil Fotografias, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Brazil_protest_2016_March.jpg[1] Część brazylijskich prawoznawców podkreśla, że rozwiązań zapisanych w art. 133 i 134 Konstytucji Cesarstwa nie można uznać za instytucję impeachmentu, argumentując, że wprowadziła ją dopiero konstytucja z 1891 roku [zob. Barros 2011: 125-126].[2] Warto zaznaczyć, ze również sama Republika została powołana po przeprowadzeniu bezkrwawego zamachu stanu, w wyniku którego cesarz Piotr II został zmuszony do abdykacji i opuszczenia kraju wraz z rodziną królewską.[3] Na marginesie warto wspomnieć, że akt z 1937 roku nazywany był „polską konstytucją” z uwagi na to, że wiele rozwiązań zaczerpnięto z konstytucji marcowej z 1935 roku [Olechno 2012: 416].[4] Federalny Sąd Najwyższy w 2015 roku dokonując konstytucyjnej wykładni przepisów ustawy 1079/1950 potwierdził, że Senat większością zwykłą głosuje nad przyjęciem lub odrzuceniem aktu oskarżenia i rozpoczęciem procesu [ADPF nr 378/2015]. Warto dodać, że wykładnia FSN krytykowana była przez część konstytucjonalistów argumentujących, że dla podjęcia takiej decyzji przez Senat właściwa byłą większość kwalifikowana. Wśród części brazylijskich ekspertów panuje z tego względu pogląd, że FSN przyczynił się do parlamentarnego zamachu stanu [Peixinho 2017].[5] Kompetencje Federalnego Sądu Najwyższego w zakresie kontroli konstytucyjności prawa omawia szczegółowo Paweł Laidler [2014]. Należy również zwrócić uwagę, że od początku XX wieku stanowisko Federalnego Sądu Najwyższego nie było całkowicie spójne [zob. Rattinger 2018: 142-143].[6] Warto podkreślić, że Fernando Collor i Dilma Rousseff nie byli jedynymi prezydentami Brazylii, którzy zostali pozbawieni urzędu przez organ władzy ustawodawczej. W grudniu 1955 roku na przestrzeni zaledwie kilku dni brazylijski parlament przegłosował usunięcie z urzędu pełniącego tymczasowo funkcję głowy państwa przewodniczącego Izby Deputowanych Carlosa Luza, a następnie prezydenta Café Filha, który objął urząd po samobójstwie prezydenta Getúlia Vargasa [zob. Schwarcz i Starling 2015].[7] Obecnie środki obowiązują 60 dni i jeśli w tym czasie nie zostaną rozpatrzone przez Kongres, zostają przedłużone o kolejne 60 dni [zob. Olechno 2012: 435].[8] Wśród politologów nie ma zgody w kwestii oceny brazylijskich rozwiązań ustrojowych. Timothy Power [2000] wskazywał na dysfunkcyjność koalicyjnego prezydencjalizmu, natomiast Fernando Limongi i Argelina Figueiredo [1998], jak też Fabiano Santos i Marcio Vilarouca [2008] podkreślali stopniową instytucjonalizację mechanizmów, które umożliwiają porozumienie między egzekutywą i legislatywą. Po 2016 roku w związku z kryzysem politycznym i sporami o legalność przeprowadzonego impeachmentu dyskusja nad wpływem rozwiązań ustrojowych na stabilność polityczną państwa wydaje się być jeszcze bardziej zasadna.[9] Analitycy zwracali uwagę na trudność, a wręcz niemożność przeniesienia północnoamerykańskiego systemu prezydenckiego na grunt innych państw i na poważne problemy, z jakimi wiązało się łączenie prezydencjalizmu z rozwiązaniami instytucjonalnymi opierającymi się na wielopartyjności [zob. Czajowski 2003].
