3 listopada minęło 18 lat od czasu objęcia władzy w Republice Tureckiej przez Partię Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP). 18 lat to symboliczny okres, który w przypadku ludzi nazywany jest okresem dojrzałości. Wydaje się, że po długim okresie zmian ustrojowych, politycznych i kulturowych również Turcja jawi się jako dojrzała postać państwa kierowana przez prezydenta Recep’a Tayyip’a Erdoğana. Nie jest to jednak ta postać, którą jeszcze nie tak dawno chcieliby widzieć w Turcji jej zachodni partnerzy, a mianowicie demokracji z „liberalnym i nowoczesnym islamem” otwartym na przyjmowanie „zachodnich wartości” (warto przypomnieć, że jeszcze w 2005 r. rozpoczęły się oficjalne negocjacje dotyczące członkostwa Turcji w UE). Ta dojrzała postać, to swoiste imperium neoosmańskie, w ramach którego Turcja weszła w dobrze znaną z historii rolę obrońcy świata islamu przed agresją Zachodu. Erdoğan najpierw wykorzystał islam polityczny do rozprawienia się z przeciwnikami wewnętrznymi w państwie, a obecnie konsoliduje swoje wpływy polityczne, religijne, kulturowe i symboliczne na arenie międzynarodowej.Imperium Osmańskie jako polityczny lider i obrońca islamuPełnienie przez Turcję roli reprezentanta islamu wobec świata zachodniego ma długie tradycje. Bernard Lewis zauważa, że Turcy osmańscy na tyle utożsamiali się z religią islamu, że utopili swą tożsamość w islamie – w daleko większym stopniu niż może jakikolwiek inny lud muzułmański, a sułtani nadali świętemu prawu islamu – szariatowi – moc znacznie większą, niż miało ono kiedykolwiek w innym państwie muzułmańskim o wysokim stopniu cywilizacji (Lewis 1972 : 29). Turcy umacniali swój autorytet w świecie muzułmańskim zarówno dzięki sukcesom militarnym w Europie, jaki i dzięki podbojom na Wschodzie. W 1516 r. zajęli Syrię a następnie Egipt, gdzie ostatni abbasydzki kalif nadał władcy Turcji tytuł „Sługi Mekki i Medyny”, a szarif Mekki wysłał sułtanowi klucze do „świętych miast” (Inalcik 2006 : 45). Zdobywając macierzyste ziemie Arabów, Turcy przypieczętowali swoją niekwestionowaną pozycję przywódców w świecie muzułmańskim osiągając w XVI w. apogeum swojej potęgi politycznej i militarnej (Lewis 1972 : 40). Chociaż kolejne wieki przynosiły powolny upadek Imperium, a wpływ idei europejskiego Oświecenia stawał się coraz bardziej widoczny, to zarówno wobec Bliskiego Wschodu, jak i Zachodu Turcja pełniła symboliczną rolę jako depozytariusz autorytetu i siły islamu.Sytuacja ta zmieniła się, gdy władzę w Turcji przejął Kemal Atatürk i stworzona przez niego Republikańska Partia Ludowa. Dzięki zdecydowanym działaniom, mającym znamiona ograniczonego terroru, zniósł on sułtanat, a w 1923 r. proklamował powstanie Republiki Turcji opartej na laickiej wizji państwa rugując islam z przestrzeni publicznej i znosząc elementy prawa szariackiego. Rok później Kemal dokonał rzeczy rewolucyjnej – z jego inicjatywy zniesiono kalifat będący symbolem władzy zwierzchniej nad muzułmanami (Hanioğlu 2011: 139). Şükrü Kaya, minister spraw wewnętrznych stwierdził, że należy mieć pewność, że religia nie będzie miała jakiejkolwiek roli i wpływu na sprawy państwa (…) Religia powinna pozostać w ludzkich sumieniach i ich świątyniach (Köker 2010 : 38). Jednocześnie zakazano kobietom noszenia w miejscach publicznych chust (hijab). Oznaczało to zerwanie z tradycją, zgodnie z którą Turcja występowała wobec Zachodu w roli obrońcy islamu i muzułmanów. W tej perspektywie decyzja podjęta w 1934 r. o zmienieniu statusu meczetu Hagi Sofii (tur. Aya Sofya) na muzeum staje się niezwykle symboliczna i mogło się wydawać, że ostatecznie zamyka i przypieczętowuje ten rozdział historii, w której Turcja pełni rolę obrońcy świata islamu. Te niebywale głębokie zmiany na ciele politycznym Turcji dokonały się w bardzo krótkim czasie. Arnold Toynbee, jeden z najwybitniejszych brytyjskich historyków, stwierdził że „celem tureckiego dyktatora było co najmniej oderwanie umysłów swych rodaków od odziedziczonego irańskiego kontekstu kulturowego oraz wtłoczenie ich w zachodni szablon kulturowy” (Toynbee 2000 : 448).Polityka wewnętrznaNa przestrzeni drugiej połowy XX w. tą swoistą pieczęć kilkakrotnie próbowały zerwać siły związane z politycznym islamem, jednakże za każdym razem, tj. w 1960, 1971, 1980 i 1997 r. interwencja wojska, jako strażnika laickości, powodowała zablokowanie tego procesu. Zasada laickości państwa wielokrotnie była także podkreślana także przez Trybunał Konstytucyjny, który nie cofał się przed delegalizacją partii oficjalnie odwołujących się do islamu politycznego. Dopiero dojście do władzy AKP w 2002 r. zmieniło tę sytuację. Początkowo mogło się wydawać, że zakres zmian jest dosyć ograniczony i ewolucyjny, a sam Erdoğan podkreślał, że Turcji nie potrzeba „brodatych znawców Koranu”, ale ludzi, którzy potrafią efektywnie rządzić państwem (The Economist 2001) oraz „że jest muzułmaninem, ale wierzy w państwo świeckie” (Time 2002). Do aury Erdoğana jako umiarkowanego muzułmanina przyczynił się także taktyczny sojusz zawarty przez AKP z Ruchem Gülena (Hizmet – tur. Służba), który wspierał odnowę islamu w oparciu o zasadę demokracji i nowoczesności. Jednak każdy kolejny rok rządów AKP uwydatniał coraz bardziej rewolucyjne zmiany zachodzące w państwie.W 2008 r. wykorzystując tzw. aferę Ergenekon („młot kowalski”, nazywana też „głębokim państwem”) (Avşar 2013) rozpoczęto aresztowania na szeroką skalę. Za rzekomy spisek przeciwko władzy, na przestrzeni kilku lat skazano na wyroki więzienia kilkaset osób, głównie związanych z wojskiem, nauką, biznesem i władzą sądowniczą, co niewątpliwie było próbą wyeliminowania opozycji i wpływu wojska na życie publiczne (Today’s Zaman 2013). Dwa lata później pod pretekstem przybliżania się do standardów UE wprowadzono reformy, które podporządkowały wojsko władzy cywilnej, a także powiększono skład Trybunału Konstytucyjnego wprowadzając sędziów wybieranych przez parlament zdominowany przez AKP (Herzog 2010). W sierpniu 2013 r. parlament uchwalił nowe prawo w ramach tzw. Pakietu demokratyzacji i praw człowieka (AKP 2013), a w czerwcu 2014 r. Trybunał Konstytucyjny odchodząc od dotychczasowej linii orzeczniczej stwierdził, że noszenie chusty jest wyrazem wolności religijnej i nie ma charakteru politycznego (Daily Sabah 2014). W praktyce wyrok ten zerwał z dotychczasowym rozumieniem laickości państwa.Niemal równoległym etapem umacniania władzy w państwie było zerwanie w grudniu 2013 r. sojuszu z Ruchem Hizmet, a samego Gülena i jego zwolenników oskarżono o spiskowanie w ramach afery Ergenekon. Pod pretekstem ukarania nieuczciwych pracowników państwowych ok. 45 tys. policjantów i ponad 2,5 tys. sędziów i prokuratorów zostało przeniesionych na nowe miejsca pracy, a w grudniu 2014 r. sąd wydał nakaz aresztowania Gülena (BBC News 2014). Tym samym rozpoczął się kolejny etap, w którym Erdoğan uznał, że nie potrzebuje już listka figowego w postaci liberalnego ruchu Hizmet.Sytuacja zaogniła się w połowie lipca 2016 r., gdy doszło do nieudanej próby zamachu stanu i objęcia władzy przez wojsko. Oskarżonym o kierowaniem spisku został Fethullah Gülen. Wydarzenie te posłużyło jako argument dla przeprowadzenia kolejnych głębokich czystek w wojsku, policji, w wymiarze sprawiedliwości, uczelniach, mediach i organizacjach pozarządowych. W sumie pozbawionych pracy pozostało ponad 134 tys. osób (Deutsche Welle 2020a). Wzburzenie społeczne nieudanym zamachem zostało wykorzystane także do zastąpienia systemu parlamentarnego systemem prezydenckim. Jeszcze w styczniu 2017 r. w trakcie trwania stanu wyjątkowego, parlament przegłosował pakiet reform konstytucyjnych, na mocy którego zlikwidowano urząd premiera, prezydent zyskał prawo do swobodnej decyzji dotyczącej składu rządu, wydawania dekretów z mocą ustaw w sprawach władzy wykonawczej, rozwiązania parlamentu a także zyskał znaczny wpływ na kształtowanie składu Najwyższej Rady Sędziów i Prokuratorów. Referendum, które odbyło się 17 kwietnia 2017 r. Chociaż referendum wygrane zostało tylko niewielką przewagą (51,4%), to domknęło instytucjonalną dominację AKP (BBC 2017). Rok później Erdoğan wygrał przedterminowe wybory prezydenckie uzyskując w pierwszej turze poparcie na poziomie 52,6% (Gall 2018).„Polityka meczetowa” Jednym z istotnych elementów polityki Erdoğana jest instrumentalne wykorzystywanie religii zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i do prowadzenia polityki zagranicznej. Do tego celu wykorzystywana jest przede wszystkim Dyrekcja ds. Wyznań (tur. Diyanet İşleri Başkanlığı), która kontroluje meczety w Turcji. Instytucja ta zatrudnia ok. 107 tys. osób, a jej roczny budżet szacowany jest na blisko 1,9 mld USD, co przekracza budżet wielu tureckich ministerstw i z tego też względu nazywany jest Diyanet Holding (Duran, Bellut 2019). W trakcie rządów AKP liczba meczetów w Turcji wzrosła o ok. 20% z 75 tys. do obecnych ok. 90 tys. meczetów (Diyanet 2020a). Diyanet jest odpowiedzialne także za przygotowywanie treści piątkowych kazań w meczetach, także tych, które kontrolowane są przez tę instytucję zagranicą, a których liczbę szacuje się na ok. 2 tys. (z czego ponad 900 w samych Niemczech). Najbardziej znamiennym przykładem instrumentalizacji religii jest przypadek Hagi Sofii, największego kościoła Bizancjum ufundowanego w 326 r. za panowania Konstantyna Wielkiego (w obecnym kształcie w 537 r. przez cesarza Justyniana Wielkiego), a przemianowanego na meczet w 1453 r. po zdobyciu Stambułu przez sułtana Mehmeda II. W 1931 r. meczet został zamknięty, natomiast w 1934 r. Atatürk wieńcząc proces laicyzacji państwa podjął decyzję o jego przekształceniu w muzeum, niejako zamykając w nim całą islamską historię Turcji. Status ten niepodważany był przez dekady, jednak w 2016 r., po 85 latach przerwy muezin wykonał w Hagii Sofii azan, czyli muzułmańskie wezwanie do modlitwy. Wezwanie z udziałem Mehmet Görmeza, ówczesnego przewodniczącego Dyrekcji ds. Wyznań (Diyanet), było transmitowane przez turecką telewizję (Daily Sabah 2016a). Przedsięwzięcie te zostało skrytykowane zarówno przez Patriarchat w Konstantynopolu, jak i władze Grecji. Dwa lata później, w marcu 2018 r. sam prezydent Erdoğan recytował w Hagi Sofii Koran modląc się za „dusze wszystkich, którzy zostawili nam to dzieło jako dziedzictwo, zwłaszcza zdobywcy Stambułu”. Korzystając z okazji zaatakował także rządy Republikańskiej Partii Ludowej obarczając je odpowiedzialnością za niszczenie historycznych meczetów Stambułu (Ahval 2018). Rzeczniczka Departamentu Stanu USA wezwała Turcję do „zachowania świątyni Hagia Sofia w sposób, który szanuje jej złożoną historię” (Hurriyet Daily News 2018a).Chociaż jeszcze we wrześniu 2018 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przekształcenie Hagi Sofii w meczet jest niedopuszczalne (Hurriyet Daily News 2018b), to pół roku później w trakcie kampanii dotyczącej władz samorządowych prezydent orzekł, że po wyborach muzeum zostanie przekształcone w meczet (Reuters 2019). Deklaracja ta została potępiona m.in. przez USA (USCIRF 2019). W lipcu 2020 r. Turecka Rada Państwa (Danıştay) jednogłośnie orzekła, że zarządzenie Atatürka z 1934 r. o ustanowieniu muzeum była nielegalna ponieważ po zdobyciu Stambułu kościół stał się prywatną własnością Mehmeda II i na mocy decyzji sułtana został on przekształcony w meczet dostępny dla wszystkich bez jakichkolwiek opłat. Wkrótce po orzeczeniu Erdoğan udostępnił na Tweeterze kopię dekretu zmieniającego Hagie Sofię ponownie w meczet i przekazujący go w zarządzanie Diyanet (TRT World 2020). Decyzja ta spotkała się z krytyką m.in. Patriarchy ekumenicznego Bartłomieja, Cerkwi Moskiewskiej, UNESCO, rządów Cypru, Grecji i USA (McKernan 2020) natomiast badania sondażowe wskazują, że ok. 3/4 badanych Turków popiera ostatnie zmiany (Demir 2020). Niezwykle symboliczne było pierwsze nabożeństwo, które miało miejsce w nowo otwartym meczecie. Recytację koraniczną rozpoczął Erdoğan, natomiast Ali Erbaş, szef Diyanetu trzymając miecz w rękach nawiązał do modlitwy recytowanej przez Mehmeda II po zdobyciu Konstantynopola. Modlitwa miała znaczący element militarny (sam Erbaş podkreślił, że kazania z mieczem „to tradycja w meczetach, które są symbolem podbojów” (Daily Sabah 2020)), i wyrażała radość z woli Allaha, który zadecydował o zdobyciu Hagi Sofii i uczynienia z niej „świętym miejscem nie tylko dla narodu tureckiego, ale także dla całej ummy”, a więc wspólnoty muzułmanów na całym świecie. Szef Diyanetu nawiązał także do „setek milionów muzułmanów, uciskanych, smutnych i narażonych na ucisk” z powodu „narastającej islamofobii w różnych miejscach na świecie”. W zakończeniu modlitwy wprost nawiązał do prezydenta Turcji wprost sugerując, że tym, który przeciwstawia się islamofobii i broni praw „setek milionów muzułmanów” jest sam Erdoğan (Diyanet 2020b). Sprawa Hagi Sofii była zatem nie tylko elementem polityki wewnętrznej, ale także jasnym sygnałem dla świata islamskiego.W tym kontekście warto wspomnieć o polityce Diyanet w zakresie popierania budowy 30 tzw. mega-meczetów budowanych w stylu neoosmańskim w wielu państwach na świecie w tym m.in. w USA (Maryland) (Asrar 2016), Albanii (meczet w Tiranie jest największym tego typu obiektem na Bałkanach (Beck 2019)), Rosji, Filipinach, Somalii, Kazachstanie, Kirgistanie czy Haiti (Daily Sabah 2016b). W Syrii Turcja dokonała remontu ponad 108 meczetów (Wójcik 2019). Państwem o największej tureckiej diasporze w Europie są Niemcy, gdzie żyje ponad 3 mln osób pochodzenia tureckiego i to właśnie tam w 2018 r. w Kolonii Erdoğan otworzył jeden z największych meczet w Europie (BBC 2018). Diyanet działa w Niemczech wykorzystując do tego utworzony w 1984 r. Turkish Islamische Union der Anstalt für Religion – DİTİB (Öztürk 2018 : 8). W tureckich okresach wyborczych diaspora staje się „języczkiem u wagi”, co wywierało spore napięcia np. w Niemczech czy Holandii (Ayvaz 2018).Stosunki zagraniczneTurcja posiadając drugą (za USA) co do siły armię NATO jest niezwykle silnym graczem w polityce międzynarodowej. Dodatkowo umiejętnie wykorzystuje swoje geostrategiczne położenie i piwotalną rolę na Bliskim Wschodzie dystansując się, czy wprost rywalizując o przywództwo zarówno z Iranem, jak i Arabią Saudyjską. Swoją pozycję Turcja wzmacnia także w państwach Azji Centralnej wykorzystując do tego narrację o tureckiej wspólnocie etnicznej. Jednym z narzędzi wpisujących się w tę strategię jest Rada Współpracy Państw Tureckojęzycznych (Turkic Council) powstała w 2009 r. Organizacja oprócz Turcji zrzesza także Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan a od października 2019 r. także Uzbekistan (Turkic Council 2020), co liczebnie przekłada się na blisko 150 mln mieszkańców. Przez lata, nieco ospała i fasadowa organizacja w ostatnim czasie zaczęła ogrywać coraz większą rolę m.in. poprzez poparcie interwencji wojsk tureckich w Syrii (Gafarli 2020), a także wsparcie Azerbejdżanu w konflikcie z Armenią w sporze o Górny Karabach (Rehimov 2020), także przez przerzucenie żołnierzy, najemników i sprzętu wojskowego z Syrii (Reuters 2020). Organizacja ta umacnia także pozycję Turcji w stosunku do Rosji.Symbolem silnych relacji Turcji z Azerbejdżanem jest hasło „jeden naród, dwa państwa” zgodnie powtarzane zarówno przez Erdoğana, jak i Alijewa. Sojusz ma nie tylko charakter symboliczny – Azerbejdżan, dzięki staraniom Erdoğana stał się głównym dostawcą gazu dla Turcji, wypierając z tej roli Rosję (Caucasus Watch 2020). W ostatnim czasie do tego sojuszu pragnie dołączyć także Cypr Północny (tzw. Turecka Republika Północnego Cypru, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti). W listopadzie 2020 r. na uroczystościach związanych z 37 rocznicą powstania Cypru Północnego, uznawanego na arenie międzynarodowej jedynie przez Turcję, Erdoğan pozdrowił swoich „braci azerbejdżańskich z naszego siostrzanego kraju Północnego Cypru” (Orakoğlu 2020). Po spotkaniu Ersin Tatar, prezydent tzw. Tureckiej Republiki Cypru Północnego, posunął się do stwierdzenia o „jednym narodzie w trzech państwach” (Ibidem), a kilka dni później pogratulował prezydentowi Azerbejdżanu, że „armia azerska odzyskała nasze ziemie w Karabachu” (TRNC 2020). W tym kontekście godne podkreślenia są dwa elementy. Po pierwsze, Erdoğan otwarcie buduje narrację panturecką, a po drugie, zasadne jest przypuszczać, że Turcja będzie chciała wykorzystać Radę jako platformę szerszej legitymizacji międzynarodowej TRCP. Nie może dziwić zatem fakt, że wizyta ta została skrytykowana przez prezydenta Republiki Cypryjskiej (państwa, którego częścią de iure jest tzw. Turecka Republika Północnego Cypru), który w tym kontekście stwierdził, że Ankara „w ogóle nie respektuje prawa międzynarodowego, europejskich zasad i wartości i swoich zobowiązań wobec Unii Europejskiej” (Deutsche Welle 2020b).Elementem umacniającym turecką obecność na arenie międzynarodowej są także coraz liczniejsze bazy wojskowe instalowane poza granicami państwa m.in. w Libii, Syrii, Cyprze Północnym, Katarze i Iraku (Meakem 2020). Turcja nie wacha się przy tej okazji wchodzić w konflikt ze swoim „dziwnym sojusznikiem” – Rosją, realizując swoje interesy niejednokrotnie sprzeczne z polityką Moskwy (Syria, Libia) (Coskun, Gumrukcu 2020). Wydaje się, że Erdoğan wykorzystując geostrategiczną pozycję Turcji do perfekcji opanował umiejętność lawirowania między NATO a Rosją wzmacniając regionalne przywództwo na Bliskim Wschodzie i rozgrywając przy tym Iran i Arabię Saudyjską.Także w stosunku do Unii Europejskiej Turcja wielokrotnie wykazała się swoją skutecznością w realizacji własnych interesów m.in. bezwzględnie wykorzystując słabość Brukseli w kryzysie migracyjnym w 2015 r. Umowa podpisana 18 marca 2016 r. czyniła Turcję de facto jedyną gwarancją zmniejszenia presji migracyjnej w Europie (za co Ankara zainkasowała 6 mld euro). Przewagę tę wykorzystuje do nieustannego szachowania Unii grożąc, że „otworzy bramy migrantom” (Riegert 2020). Erdoğan zdaje sobie sprawę, że kwestia migracji i integracji migrantów w kluczowych państwach UE jest niezwykle drażliwą politycznie sprawą i dlatego może zakładać, że zdecydowane próby nacisku ze strony Europy są w gruncie rzeczy politycznym blefem, nawet jeżeli epidemia COVID-19 zmniejszyła presję migracyjną. Sytuacja ta pokazuje jak daleko idąca zmiana nastąpiła w relacjach między Turcją a UE – jeszcze kilkanaście lat temu Turcja była petentem pukającym do drzwi Unii, natomiast dzisiaj, to Ankara dyktuje Brukseli twarde warunki, które nie chcąc pogłębiać trapiących ją kryzysów, zmuszona jest spełniać. Ośmielony tym faktem Erdoğan latem zaczął także testować spójność Unii poprzez uporczywe naruszanie granicy morskiej z Grecją, gdy w sierpniu Turcja ponowiła poszukiwania złóż ropy i gazu na Morzu Śródziemnym. Dzięki zdecydowanym działaniom prezydenta E. Macrona i wysłaniu floty w zapalne punkty oraz podpisaniu przez prezydentów Francji i Republiki Cypryjskiej układu obronnego, rząd w Ankarze musiał ustąpić (Fr24news 2020). Nie ulega jednak wątpliwości, że taka sytuacja jeszcze kilkanaście lat temu nie mieściła się w kategoriach Realpolitik.Umiejętne wykorzystywanie słabości globalnych graczy (Rosji, USA, państw zachodnich, a także NATO i UE), a także napięć między Arabią Saudyjską i Iranem, oraz do perfekcji opanowana zdolność do wyzyskiwania geopolitycznych atutów czyni Turcję liderem wśród państw muzułmańskich na świecie. Swoją pozycję „muzułmańskiego lidera” Erdoğan wykorzystał i wzmocnił w konflikcie z Francją. Turcja od dłuższego czasu stała z Francją po przeciwnych stronach konfliktów (m.in. w Libii, Azerbejdżanie czy wcześniej przytoczonego konfliktu na morzu śródziemnym) natomiast bezpardonowy atak nastąpił w sprawie karykatur Mahometa. Sytuacja zaogniła się w połowie października po zamordowaniu we Francji nauczyciela - Samuela Paty. Został od zdekapitowany przez czeczeńskiego radykalnego islamistę za pokazywanie uczniom karykatur Mahometa. W reakcji Maron zadeklarował walkę z „islamskim separatyzmem” i że Francja nie wyrzeknięcie się wolności słowa wyrażającej się w publikowaniu karykatur (Walsh 2020). Kilka dni później na budynkach ratuszy w Montpellier i Tuluzie wyświetlano ogromne karykatury Mahometa (DT Next 2020). Słowa prezydenta Francji wywołały silne wzburzenie społeczne m.in. w Bangladeszu, Pakistanie, Kuwejcie, Katarze, Iraku, Iranie, Zjednoczonych Emiratach czy strefie Gazy. O ile jednak większość rządów krajów muzułmańskich potępiła zabójstwo, to jednocześnie tylko nieliczne (np. Pakistan (Willsher 2020a)) wskazywały, że drwiny z Mahometa są sprzeczne z muzułmańską tradycją, przykładowo w Arabii Saudyjskiej początkowo jedynie anonimowy pracownik MSZ stwierdził, że „królestwo odrzuca wszelkie próby łączenia islamu z terroryzmem i potępia obraźliwe karykatury Mahometa” (Willsher 2020b). Na tym tle stanowisko Erdoğana zaprezentowane na kongresie AKP było niezwykle jednoznaczne i ostre: „jaki jest problem tej osoby o imieniu Macron z islamem i muzułmanami? Macron potrzebuje leczenia psychiatrycznego”(Al-Jazeera 2020). W tym samym przemówieniu skrytykował Europę za „rosnącą islamofobię” i odnosząc się do tureckiej mniejszości żyjącej w Niemczech zaapelował, „aby nie zapominały, że każdy islamofobiczny akt w Europie jest także aktem wrogości wobec Turków ponieważ dla Zachodu muzułmanin to Turek i Turek to muzułmanin” (Deutsche Welle 2020c). Kilka dni później wezwał także do bojkotu francuskich produktów (Business Insider 2020).***18 lat rządów AKP przemodelowało zarówno ustrój Turcji, jak i miejsce tego państwa na arenie międzynarodowej. Spychany przez dekady na margines polityki czynnik religijny, gwałtownie stał się niezwykle użytecznym instrumentem umacniania rządu oraz odgrywania przez Turcję lidera świata muzułmańskiego. Niewątpliwie pomogła w tym zarówno słaba pozycja Unii Europejskiej, jak i zachowawcza polityka jej państw członkowskich, szczególnie Niemiec. Przykład konfliktu z Francją wskazuje na rosnącą rolę Turcji jako „obrońcy świata islamu” przed atakami ze strony ateistycznego laicyzmu. Taka narracja sprzyja Erdoğanowi, natomiast w coraz trudniejszej sytuacji stawia Francję, na której to coraz silniej uwydatniają się rysy i napięcia w zakresie integracji ponad 6 milionowej diaspory muzułmańskiej. Z tego też względu można przypuszczać, że konflikt ten będzie jeszcze długo eksploatowany przez prezydenta Turcji.Bibliografia:Ahval, Erdoğan leads prayers at Hagia Sophia, Ahvalnews.com, 31.03.2018, https://ahvalnews.com/recep-tayyip-erdogan/erdogan-leads-prayers-hagia-sophia# (dostęp: 10.12.2020).AKP, www.akparti.org.tr/english/haberler/democratization-and-human-rights-package/52628#1 (dostęp: 8.11.2014).Al-Jazeera, Turkey’s Erdogan and French President Macron butt heads – again, Al-Jazeera, 26.10.2020, https://www.aljazeera.com/news/2020/10/26/islam-in-france-turkeys-erdogan-and-president-macron-butt-heads (dostęp: 17.12.2020).Asrar S., Turkish leader condemns anti-Muslim rhetoric at mosque opening, USA Today, 2.04.2016, https://eu.usatoday.com/story/news/nation/2016/04/02/turkish-leader-condemns-anti-muslim-rhetoric-mosque-opening/82564478/ (dostęp: 14.12.2020).Avşar G., Özdil K., Kırmızıdağ N., The Other Side of the Ergenekon: Extrajudicial Killings and Forced Disappearances, 25.11.2013, www.tesev.org (dostęp: 21.12.2020).Ayvaz M. E., The Turkish Diaspora’s Voting Preference in the 24 June Elections, Politics Today, 7.07.2018, https://politicstoday.org/the-turkish-diasporas-voting-preference-in-the-24-june-elections/ (dostęp: 17.12.2020).BBC 2014, Turkey issues Fethullah Gulen arrest warrant, 19.12.2014, https://www.bbc.com/news/world-europe-30552148 (dostęp: 17.12.2020).BBC 2017, Turkey referendum grants President Erdogan sweeping new powers, BBC.com, 16.04.2017, https://www.bbc.com/news/world-europe-39617700 (dostęp: 9.11.2020).BBC 2018, Turkey's Erdogan opens mosque in German city of Cologne, 29.09.2018, https://www.bbc.com/news/world-europe-45692666 (dostęp: 14.12.2020).Beck J. M., 2019, Turkey’s Global Soft-Power Push is Built on Mosques, The Atlantic, 1.06.2019, https://www.theatlantic.com/international/archive/2019/06/turkey-builds-mosques-abroad-global-soft-power/590449/ (dostęp: 15.12.2020)Business Insider, Amidst a second COVID-19 lockdown, Macron is facing mounting international backlash and a boycott of French goods over his comments about Islam, 29.10.2020, https://www.businessinsider.com/macron-international-backlash-boycott-of-french-goods-over-islam-comments-2020-10?IR=T (dostęp: 17.12.2020).Caucasus Watch, Azerbaijan Becomes Turkey’s Top Gas Supplier, 18.08.2020, https://caucasuswatch.de/news/2983.html (dostęp: 16.12.2020).Coskun O., Gumrukcu T., Turkey eyes Libya bases for lasting military foothold: source, Reuters, 15.06.2020, https://www.reuters.com/article/us-libya-security-turkey-russia-idUSKBN23M1D9 (dostęp: 16.12.2020).Daily Sabah 2014, Constitutional Court: Headscarf Ban against religious freedom, 7.07.2014, https://www.dailysabah.com/turkey/2014/07/07/constitutional-court-headscarf-ban-against-religious-freedom (dostęp 17.12.2020).Daily Sabah 2016a, Muezzin recites azan from inside Istanbul’s Hagia Sophia for first time in 85 years, 2.7.2016, https://www.dailysabah.com/istanbul/2016/07/02/muezzin-recites-azan-from-inside-istanbuls-hagia-sophia-for-first-time-in-85-years (dostęp: 9.12.2020).Daily Sabah 2016b, Haiti's first mosque with minaret opens, 28.06.2016, https://www.dailysabah.com/religion/2016/06/28/haitis-first-mosque-with-minaret-opens (dostęp: 15.12.2020).Daily Sabah 2020, Sermons with swords part of Turkey's tradition, head of Diyanet says, 24.07.2020, https://www.dailysabah.com/politics/sermons-with-swords-part-of-turkeys-tradition-head-of-diyanet-says/news?gallery_image=undefined#big (dostęp: 14.12.2020)Demir M., 73% of Turks favor the transformation of Hagia Sophia into a mosque, asianews.it, 12.06.2020, http://www.asianews.it/news-en/73-of-Turks-favor-the-transformation-of-Hagia-Sophia-into-a-mosque-50327.html, (dostęp: 16.11.2020).Deutsche Welle 2020a, Mass firings in Turkey: 'We have been given a social death sentence', 14.02.2020, https://www.dw.com/en/mass-firings-in-turkey-we-have-been-given-a-social-death-sentence/a-52375705 (dostęp: 2.12.2020).Deutsche Welle 2020b, Turkey's Erdogan calls for 'two-state solution' in Cyprus, 15.11.2020, https://www.dw.com/en/turkeys-erdogan-calls-for-two-state-solution-in-cyprus/a-55608867 (dostęp: 16.11.2020).Deutsche Welle 2020c, Erdogan says Macron needs 'mental treatment,' blasts Europe's Islamophobia, Deutsche Welle, 24.10.2020, https://www.dw.com/en/erdogan-says-macron-needs-mental-treatment-blasts-europes-islamophobia/a-55385180 (dostęp: 17.12.2020).Diyanet 2020b, President of Religious Affairs Erbaş delivers the first khutbah at the Great Hagia Sophia Mosque re-opened for worship, 27.07.2020, https://www.diyanet.gov.tr/en-US/Content/PrintDetail/29715 (dostęp: 14.12.2020).Diyanet, 2020a, https://stratejigelistirme.diyanet.gov.tr/_layouts/download.aspx?SourceUrl=/Documents/2_1_cami_sayisi.xls (dostęp: 23.11.2020).DT Next, Giant images of Charlie Hebdo cartoons of Prophet Mohammed appear on French govt building, https://www.dtnext.in/News/World/2020/10/22211057/1257990/Giant-images-of-Charlie-Hebdo-cartoons-of-Prophet-.vpf (dostęp: 17.12.2020).Duran A.E., Bellut D., Diyanet: The Turkish religious authority that makes millions, „Deutsche Welle”, 20.09.2019, https://www.dw.com/en/diyanet-the-turkish-religious-authority-that-makes-millions/a-50517590, (dostęp: 10.12.2020).Fr24news, Cyprus and France conclude defense cooperation agreement, Fr24news.com, 6.08.2020, https://www.fr24news.com/a/2020/08/cyprus-and-france-conclude-defense-cooperation-agreement.html (dostęp: 18.11.2020).Gafarli T., ANALYSIS - Turkic Council's growing role in tackling crises of 2020, 10.09.2020, Anadolu Agency, https://www.aa.com.tr/en/analysis/analysis-turkic-councils-growing-role-in-tackling-crises-of-2020/1968547 (dostęp: 15.12.2020).Gall C., Erdogan’s Victory in Turkey Election Expands His Powers, „The New York Times”, 24.06.2018, https://www.nytimes.com/2018/06/24/world/europe/turkey-election-erdogan.html (dostęp: 9.12.2020).Hanioğlu Ş., Ataturk: An Intellectual Biography, Princeton University Press, Princeton 2011.Herzog M., Analysing Turkey’s 2010 constitutional referendum, The Foreign Policy Center, 2010, www.fpc.org.uk (dostęp: 23.11.2020).Hurriyet Daily News 2018a, Turkish President Erdoğan recites Islamic prayer at the Hagia Sophia, hurriyetdailynews.com, 1.4.2018, https://www.hurriyetdailynews.com/turkish-president-erdogan-recites-islamic-prayer-at-the-hagia-sophia-129594 (dostęp 10.12.2020).Hurriyet Daily News 2018b, Demand for Hagia Sophia to be opened for prayer ‘inadmissible,’ says top court, hurriyetdailynews.com, 13.09.2018, https://www.hurriyetdailynews.com/demand-for-hagia-sophia-to-be-opened-for-prayer-inadmissible-says-top-court-136815 (dostęp: 10.12.2020).Inalcik H., Imperium osmańskie. Epoka klasyczna 1300-1600, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.Köker T., The Establishment of Kemalist Secularism in Turkey, Middle East Law and Governance 2/2010.Lewis B., Narodziny nowoczesnej Turcji, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1972.McKernan B. 2020, Court ruling paves way for Istanbul's Hagia Sophia to revert to mosque, 10.07.2020, https://www.theguardian.com/world/2020/jul/10/turkey-court-ruling-paves-way-for-istanbuls-ayasofya-to-revert-to-mosque (dostęp: 10.12.2020).Meakem A., Is Turkey’s Military Overstretched?, Foreign Policy, 8.10.2020, https://foreignpolicy.com/2020/10/08/turkey-military-overstretched-nagorno-karabakh-turkish-military-presence/ (dostęp: 15.12.2020).Orakoğlu B., Turkey, Northern Cyprus, Azerbaijan: Three states, one nation, Yeni Şafak, 18.11.2020, https://www.yenisafak.com/en/columns/bulentorakoglu/turkey-northern-cyprus-azerbaijan-three-states-one-nation-2047667 (dostęp: 16.12.2020).Öztürk A. E., Transformation of the Turkish Diyanet both at Home and Abroad: Three Stages, „European Journal of Turkish Studies” 27/2018, s. 8, https://journals.openedition.org/ejts/pdf/5944 (dostęp: 15.12.2020).Rehimov R., Turkic Council voices support for Azerbaijan Council secretary-general denounces Armenian attacks on civilians in city of Ganja, Anadolu Agency, 20.10.2020, https://www.aa.com.tr/en/politics/turkic-council-voices-support-for-azerbaijan/2013299 (dostęp: 15.12.2020).Reuters 2019, Turkey's Erdogan says he plans to change Hagia Sophia's title from museum to mosque, 29.03.2019, https://www.reuters.com/article/us-turkey-election-museum-idUSKCN1RA1ZB (dostęp: 10.12.2020).Reuters 2020, Turkey deploying Syrian fighters to help ally Azerbaijan, two fighters say, 28.09.2020, https://www.reuters.com/article/armenia-azerbaijan-turkey-syria-int-idUSKBN26J258 (dostęp: 16.12.2020).Riegert B., Will the EU-Turkey refugee deal collapse?, Deutsche Welle, 28.02.2020, https://www.dw.com/en/will-the-eu-turkey-refugee-deal-collapse/a-52579348 (dostęp: 16.12.2020).The Economist, Is it wise to abolish Virtue?, 28.06.2001.Time, Turkey on the spot, A. Purvis, 4.11.2002.Today’s Zaman, Long sentences for Ergenekon suspects, life for ex-army chief, 5.08.2013.Toynbee A.J., Studium historii, Skrót dokonany przez D.C. Somervella, Warszawa 2000.TRNC 2020, Tatar congratulated Azerbaijan for its success in Nagorno-Karabakh, TRNC Public Information Office, 20.11.2020, https://pio.mfa.gov.ct.tr/en/tatar-congratulated-azerbaijan-for-its-success-in-nagorno-karabakh/ (dostęp: 16.12.2020).TRT World 2020, Turkish court rules 1934 conversion of Hagia Sophia into museum illegal, TRTWorld.com, 10.07.2020, https://www.trtworld.com/turkey/turkish-court-rules-1934-conversion-of-hagia-sophia-into-museum-illegal-38028 (dostęp: 10.12.2020).Turkic Council, https://www.turkkon.org/en/turk-konseyi-hakkinda (dostęp: 15.12.2020).USCIRF, USCIRF Condemns Erdogan’s Threats to Change Status of Hagia Sophia, 28.03.2019, https://www.uscirf.gov/news-room/releases-statements/uscirf-condemns-erdogans-threats-change-status-hagia-sophia (dostęp: 10.12.2020).Walsh A., France Muhammad cartoon row: What you need to know, Deutsche Welle, 27.10.2020, https://www.dw.com/en/france-muhammad-cartoon-row-what-you-need-to-know/a-55409316 (dostęp: 17.12.2020).Willsher K. 2020a., Anger spreads in Islamic world after Macron's backing for Muhammad cartoons, The Guardian, 26.10.2020, https://www.theguardian.com/world/2020/oct/26/france-islamic-end-boycott-french-goods-macron-muhammad-cartoons (dostęp: 17.12.2020).Willsher K. 2020b, Muslim backlash against Macron gathers pace after police raids, The Guardian, 27.10.2020, https://www.theguardian.com/world/2020/oct/27/muslim-backlash-against-macron-gathers-pace-after-police-raids (dostęp: 17.12.2020).Wójcik J., Diyanet – religia w służbie polityki, polityka w służbie religii, European Issues Insti-tute, 10.02.2019, https://europeanissues.org/2019/02/diyanet-religia-w-sluzbie-polityki-polityka-w-sluzbie-religii/ (dostęp: 15.12.2020).
