WprowadzenieStan wyjątkowy z lat 2016-2018 był jednym z najbardziej dramatycznych okresów w dziejach Etiopii po obaleniu wspieranego przez ZSRR rządu wojskowego w 1991 roku. Symbolicznie zakończył on epokę, którą w etiopskiej polityce zdominował zmarły w 2012 roku premier Meles Zenawi. Gdy w kwietniu 2018 roku władzę w kraju objął premier Abiy Ahmed, radykalnie zdystansował się od rządów poprzedników i rozpoczął szeroko zakrojony program reform, których skutki są jeszcze trudne do ocenienia.W niniejszym tekście zostanie przedstawione tło kryzysu, na który władze Etiopii zareagowały wprowadzeniem stanu wyjątkowego, przebieg wydarzeń oraz w szczególności aspekt konstytucyjny sposobu jego wprowadzenia oraz jego potencjalne konsekwencje dla ustroju kraju.Polityczny kontekst wydarzeńModel polityczny, który został zbudowany w Etiopii po obaleniu reżimu wojskowego w 1991 roku bywa określany jako etnofederalizm (ang. ehtnic federalism, ethnofederalism). Można go zdefiniować jako "określenie granic jednostek federalnych zgodne z terytorialnym rozmieszczeniem grup etnicznych" [Anderson 2014: 165]. Oparcie ustroju politycznego o kryterium etniczne jest ewenementem w konstytucjonalizmie afrykańskim. Chociaż większość państw w Afryce Subsaharyjskiej ma charakter wieloetniczny, polityczne jej eksponowanie w wielu wypadkach jest zakazane bądź marginalizowane. W charakterze "bezpiecznika" wprowadzane są do systemu państwa instytucje, które nie odwołują się wprost do tego kryterium , ale de facto mają charakter zabezpieczenia przed dominacją jednej grupy etnicznej czy eskalacją konfliktów na tym tle, jak np. wymóg uzyskania odpowiedniego terytorialnego rozkładu głosów w wyborach prezydenckich, stosowany w Kenii i Nigerii [Trzciński 2016].Na wybór takiego modelu ustrojowego w Etiopii miało wpływ kilka czynników. Reżim wojskowy został pokonany przez koalicję etnicznych partyzantek, które przekształciły się w partie polityczne. Najbardziej wpływową wśród nich był Front Wyzwolenia Ludu Tigraj (Tigray People's Liberation Front, TPLF), z którego wywodził się Meles Zenawi, premier Etiopii od 1995 roku do śmierci w 2012 roku. Ponadto, wśród intelektualistów związanych z opozycją okresu rządów wojskowych (tj. lat 1974-1991) panowało przekonanie, że brak równowagi pomiędzy wpływami różnych grup etnicznych i ich zadawnione pretensje potencjalnie stanowią główne zagrożenie dla stabilności państwa [Abbink 2011: 297].Przyjęcie zasady etnofederalizmu znalazło odzwierciedlenie w szeregu elementów urządzenia państwa etiopskiego. Obszar kraju został podzielony na jednostki terytorialne wyższego i niższego rzędu, których granice wyznaczano w taki sposób, aby były możliwie najbardziej homogeniczne etnicznie. Władze poszczególnych jednostek rekrutowano spośród przedstawicieli zamieszkujących je grup etnicznych, pod warunkiem jednak, że będą lojalni wobec rządu centralnego. Większość spośród około osiemdziesięciu używanych w Etiopii języków uzyskało jakiś rodzaj uznania na szczeblu lokalnym [Vaughan 2015].W całej Etiopii powstały partie polityczne satelickie wobec rządzącej EPRDF identyfikujące się choćby w nazwach jako etniczne [Takele 2019: 11]. O ile niższa izba parlamentu jest zdominowana przez partię rządzącą, izba wyższa czyli Izba Federacji (ang. House of Federation) z mocy prawa złożona jest z przedstawicieli wszystkich etiopskich "narodów, narodowości i ludów".Etnofederalizm niewątpliwie stworzył szereg problemów, szczególnie w połączeniu z autorytarnymi skłonnościami EPRDF i samego Melesa Zenawi. Między innymi naraził on grupy stanowiące mniejszości w poszczególnych jednostkach na dyskryminację, spowodował powstanie swoistego oddolnego "gerrymanderingu", w którym jedne grupy zmuszają inne od migracji, utrudnił nieco zarządzanie miastami, które są zwykle wieloetniczne [Ficquet 2009]. Jednak wbrew obawom krytyków systemu, nie doszło do rozwoju tendencji separatystycznych grożących rozpadowi państwa ani nie nastąpiła od razu większa eskalacja międzyetnicznej przemocy.Śmierć Melesa Zenawi w 2012 roku w pewien sposób zamknęła epokę budowania nowej, federalnej Etiopii. Urząd premiera objął dotychczasowy minister spraw zagranicznych Hailemariam Desalegn, przy czym powszechnie uważa się, że polityką państwa sterowała niejawna grupa złożona z wojskowych i polityków TPLF [Záhořík 2017: 261].Szukając bezpośredniego źródła wybuchu niepokojów, na które władze etiopskie zareagowały wprowadzeniem stanu wyjątkowego, można wskazać co najmniej dwa wydarzenia. W maju 2015 odbyły się wybory parlamentarne, w których EPRDF zdobyła wszystkie miejsca w parlamencie [Arriola & Lyons 2016]. Nieco wcześniej, w 2014 roku ogłoszono przestrzenny plan rozwoju Addis Abeby (ang. Addis Ababa Integrated Master Plan), który zakładał ekspansję stolicy na tereny zamieszkiwane przez Oromo, najliczniejszą grupę etniczną w Etiopii, co spowodowało ich gwałtowny opór [Østebø & Tronvoll 2020: 6]. Mieszkańcy oburzeni, że plan miał być wprowadzony bez konsultacji społecznych obawiali się, że nie otrzymają rekompensat za ewentualne przymusowe wysiedlenia. Konflikt przybrał od razu wymiar etniczny, ponieważ Oromo uznali, że rząd centralny (utożsamiany ze zdominowanym przez Tigrajczyków TPLF) lekceważy ich prawa i potrzeby [Pinaud & Raleigh 2017].Przebieg wydarzeńPo miesiącach niepokojów w prowincjach Oromia i Amhara, rząd federalny ogłosił z dniem 8 października 2016 wprowadzenie na okres sześciu miesięcy stanu wyjątkowego w całym kraju. Bezpośrednim pretekstem do wprowadzenia stanu wyjątkowego były wypadki, do jakich doszło 2 października tegoż roku w miejscowości Bishoftu w prowincji Oromia. Wtedy to, podczas dorocznego święta Irreecha, na które licznie pielgrzymują Oromowie z całej Etiopii, siły bezpieczeństwa użyły gazu łzawiącego i strzałów w powietrze. Spowodowało to wybuch paniki, którego skutkiem była śmierć znacznej liczby osób w wyniku stratowania przez tłum [Human Rights Watch 8 Oct. 2016].Po niecałych dwóch tygodniach od wprowadzenia stanu wyjątkowego, władze Etiopii poinformowały o zatrzymaniu 1645 osób, co miało przyczynić się do uspokojenia sytuacji. Jednocześnie premier Hailemariam Desalegn dokonał rekonstrukcji gabinetu, tak by był on bardziej zróżnicowany etnicznie.Pod koniec listopada 2016 roku zatrzymany został, zaraz po swoim powrocie z Europy do Etiopii, Merera Gudina- przewodniczący Oromskiego Kongresu Federalistycznego (Oromo Federalist Congress, OFC), profesor nauk politycznych na uniwersytecie w Addis Abebie i jedna z najbardziej rozpoznawalnych postaci oromskiej opozycji.Początek roku 2017 upłynął w Etiopii pod znakiem dramatycznych wydarzeń, które wprawdzie nie wiązały się bezpośrednio z trwającym konfliktem politycznym, ale wzmogły jedynie atmosferę niezadowolenia z władzy centralnej i ogólnego napięcia. W szczególności dwa z nich odbiły się szerokim echem w kraju. Na przedmieściach Addis Abeby doszło 11 marca do wypadku na największym wysypisku śmieci, w którym śmierć poniosły 72 osoby. Zaledwie dwa dni później niezidentyfikowane bojówki z Sudanu Południowego wtargnęły na teren etiopskiej prowincji federalnej Gambella zabijając 28 osób i uprowadzając 43. Niezwłocznie przeprowadzona akcja odwetowa etiopskiej armii na terenie Sudanu Południowego przyniosła jedynie połowiczny sukces.Pod koniec marca parlament Etiopii zatwierdził przedłużenie stanu wyjątkowego o kolejne cztery miesiące. W ich trakcie dokonano dalszych zatrzymań osób powiązanych z opozycją. Wśród zatrzymanych znaleźli się m. in. Yonatan Tesfaye, rzecznik prasowy pozaparlamentarnej opozycyjnej partii politycznej Blue Party, skazany za podżeganie do terroryzmu przez zamieszczanie antyrządowych wpisów na Facebooku czy Getachew Shiferaw dziennikarz podejrzany o współpracę ze zdelegalizowaną grupą blogerów Ginbot-7.We wrześniu 2017 stan wyjątkowy został zniesiony [Esubalew 2018: 72]. W październiku 2017, w pierwszą rocznicę tragedii w Bishoftu, kolejne obchody święta Ireechaa przerodziły się w antyrządową demonstrację. Według organizacji broniących praw człowieka, w kolejnych miesiącach zatrzymano nawet do 22 tysięcy ludzi.W tym czasie do problemów wewnętrznych Etiopii dołączyły też problemy na arenie międzynarodowej. Pierwszym z nich był (trwający do chwili obecnej) spór z Sudanem i Egiptem w związku z budową przez Etiopię Tamy Wielkiego Odrodzenia na Nilu Błękitnym, co wiąże się z newralgiczną kwestią politycznej kontroli nad zasobami wodnymi w Afryce Północno-Wschodniej [Czerep 2020]. Drugim problemem była kwestia migrantów zarobkowych z Etiopii w Krajach Arabskich. Stanowią one popularny cele migracji zarobkowych Etiopczyków, w tym zwłaszcza kobiet pracujących jako pomoce domowe [Girmachew 2018]. Wiąże się z tym szereg negatywnych zjawisk, jak wyzysk pracowników i przemoc pracodawców w stosunku do nich czy oszustwa stosowane przez działające w Etiopii agencje zatrudnienia. Obie te kwestie były szeroko dyskutowane w etiopskich mediach społecznościowych, pogłębiając nastrój napięcia i frustracji.Na początku 2018 roku rząd etiopski wykonał szereg gestów mających na celu załagodzenie konfliktu. Już w styczniu rozpoczęło się zwalnianie więźniów politycznych na dużą skalę oraz amnestia. Być może nie bez znaczenia był fakt, iż w tym miesiącu odbywał się w Addis Abebie szczyt Unii Afrykańskiej. W tym samym czasie, Lemma Megersa, przewodniczący Oromo People’s Democratic Party (Demokratyczna Partia Ludu Oromo, OPDO) czyli jednej z partii etnicznych wchodzących w skład koalicji EPRDF, publicznie oskarżył tigrajskich koalicjantów o nadużycia [Foreign Policy 2018].Nieoczekiwanie dla zagranicznych obserwatorów etiopskiej polityki, 15 lutego 2018 roku premier Hailemariam Desalegn podał się do dymisji. Następnego dnia po raz kolejny został wprowadzony stan wyjątkowy, tym razem, jak oświadczyły władze, mający trwać sześć miesięcy [Quartz 2018]. Jednym z oficjalnych uzasadnień jego wprowadzenia była konieczność zapewnienia spokojnego przekazania władzy (!). Wprowadzenie stanu wyjątkowego zostało zatwierdzone na posiedzeniu parlamentu 2 marca 2018, ale przy głosach sprzeciwu oddanych także przez parlamentarzystów z ramienia rządzącej partii EPRDF.Na wskazanie nowego premiera nie trzeba było czekać długo, bo już 27 marca ogłoszono, iż nowym przewodniczącym EPRDF został należący do OPDO Abiy Ahmed. Oczywistym dla wszystkich było, iż oznacza to wybranie go na premiera, tak jak miało to miejsce w przypadku obu dotychczasowych szefów rządu. Konstytucja Etiopii nie precyzuje sposobu wyboru premiera, w artykule 73 wskazuje jedynie, iż wybiera się go spośród członków Izby Reprezentatów Ludu (ang. House of People's Representatives), który to warunek Abiy jak najbardziej spełniał.Krótko po jego objęciu władzy, 5 czerwca 2018, parlament zniósł stan wyjątkowy aż dwa miesiące przed terminem, podając jako uzasadnienie przywrócenie prawa i porządku [CNN 5 June 2018].Aspekty prawne stanu wyjątkowego w EtiopiiWedle definicji, stan wyjątkowy jest to wprowadzany przez państwo stan rzeczy, w którym militarne metody i strategie są stosowane w obliczu poważnego zagrożenia dla porządku, w celu osiągnięcia określonych skutków politycznych [Armitage 2002: 27].Instytucja stanu wyjątkowego istniała w prawie etiopskim od lat sześćdziesiątych XX wieku pod rządami trzech różnych konstytucji, w tym aktualnej i był on niejednokrotnie wprowadzany [Toggia 2008: 113]. W świetle obowiązującej konstytucji Etiopii stan wyjątkowy wprowadza rząd federalny (art. 51, punkt 16) bądź Rada Ministrów (art. 77, punkt 10), po zasięgnięciu opinii Izby Reprezentantów Ludów (House of People's Representatives), która jest głównym organem władzy ustawodawczej. Szczegółowe przepisy dotyczące stanu wyjątkowego zawiera art. 93.Artykuł ten przewiduje cztery sytuacje, w których uzasadnione jest wprowadzenie stanu wyjątkowego:inwazja zewnętrznazałamanie się prawa i porządku zagrażające porządkowi konstytucyjnemu, które nie może być kontrolowane przez zwykłe instytucje zapewniające przestrzeganie prawa (a break down of law and order which endangers the Constitutional order and which cannot be controlled by the regular law enforcement agencies and personnel )katastrofa naturalnaepidemiaIstotną cechą stanu wyjątkowego jest częściowe zawieszenie praw i wolności obywateli na okres jego trwania. Art. 93, punkt 4, podpunkt c) wskazuje (poprzed odniesienie do innych artykułów Konstytucji), które spośród praw obywateli nie mogą być ograniczone nawet w trakcie stanu wyjątkowego. Należy do nich prawo do niebycia poddanym "nieludzkiemu i poniżającemu traktowaniu" (ang. cruel, inhuman or degrading treatment or punishment) czy prawo do równości wobec prawa bez względu na płeć, religię czy poglądy polityczne. Konstytucjonaliści etiopscy zwracają uwagę, że do praw niezbywalnych także w warunkach stanu wyjątkowego nie należą w świetle Konstytucji między innymi prawo do życia czy swoboda sumienia i wyznania [Yehenew 2007: 107].Podstawą wprowadzenia stanu wyjątkowego w 2016 roku była rządkowa proklamacja nr 1/2016, której nazwa w pełnym brzmieniu to "The state of emergency proclamation for the maintenance of public peace and security". Warto przy tym zauważyć, że dużo wcześniej bo we wrześniu 2009 roku została wydana proklamacja nr 652/2009 zwana powszechnie antyterrorystyczną, która poprzez bardzo nieostre zdefiniowanie terroryzmu pozwalała na represjenowanie przez władze rozmaitych osób i grup ludności. Wiele spośród zatrzymanych w czasie stanu wyjątkowego było sądzonych właśnie na jej podstawie [Mohammed, Nuru & Fentaw 2019: 195].Obu stanom wyjątkowym, w omawianym okresie, towarzyszyły daleko idące ograniczenia wolności obywatelskich. Zastosowano czasowe wyłączenie mediów i Internetu, nałożono ograniczenia w podróży dla dyplomatów, wprowadzono godzinę policyjną od zmierzchu do świtu. W szczególności ograniczenia dostępu do Internetu były dotkliwe dla mieszkańców i destabilizowały codzienne życie [Yohannes 2019]. Należy przy tym pamiętać, że w Etiopii państwowa firma Ethio-Telecom jest jedynym dostawcą usług telekomunikacyjnych [Grinberg 2017]. Powszechne było poczucie zagrożenia i chaosu.Zewnętrzni obserwatorzy niejednokrotnie zwracali uwagę na wątpliwą formę prawną wprowadzenia i koordynacji obu stanów wyjątkowych w omawianym okresie w Etiopii, w tym zwłaszcza na niewypełnienie zobowiązań związanych z byciem stroną Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (ang. International Covenant on Civil and Political Rights, ICCPR) oraz Afrykańskiej Karta Praw Człowieka i Ludów (ang. African Charter on Human and Peoples' Rights, ACHPR). Obok przyczyn formalnych jak zwlekanie przez rząd Etiopii z opublikowaniem tekstu proklamacji o stanie wyjątkowym i z powiadomieniem Sekretarza Generalnego ONZ o wprowadzeniu stanu wyjątkowego [Yibeltal 2019: 47-48], oskarżąją oni to państwo o łamanie konkretnych przepisów tych dwóch porozumień.Zwracano między innymi uwagę, że geograficzny zasięg stanu wyjątkowego jest nieproporcjonalny, ponieważ wprowadzono go na terytorium całego kraju, podczas gdy zamieszki, które stały się pretekstem do jego wprowadzenia, miały miejsce tylko w trzech prowincjach federalnych tj. w Somali, Oromii i Amhara [Amnesty International 2018]. Podkreślano, że przepisy o stanie wyjątkowym zezwalają na zatrzymywanie ludzi bez zgody sądu i kierowanie ich do ośrodków "edukacji poprawczej" (ang. rehabilitative education).Można odnieść wrażenie, iż w praktyce proklamacje o stanie wyjątkowym miały na celu kryminalizację toczących się w kraju protestów. Przepisy wykonawcze proklamacji penalizowały m. in. zamykanie sklepów bez wyraźnego powodu, zakłócanie transportu publicznego i blokowanie dróg czy publiczne odnoszenie się do protestu, podczas dozwolonych imprez masowych jak wydarzenia sportowe [Human Rights Watch 30 Oct. 2016].Konkluzje i ciąg dalszy?Etiopski etnofederalizm, unikalny i kontrowersyjny system ustrojowy, nie został nigdy przez ponad trzydzieści lat swojego trwania poważnie zagrożony ani zakwestionowany. Nawet przeciwnicy kolejnych etiopskich rządów z reguły formułowali i formułują swoje żądania w języku tego sysytemu, proponując poszukiwanie i rozwijanie dobrych praktyk w ramach przez ten system wyznaczanych [Girma & Getahun 2019]. Problemy na pozór niezwiązane bezpośrednio z kwestią etniczną (jak wspomniany plan rozwoju Addis Abeby) ujmowane są w takich kategoriach , także dlatego, że dyskurs etniczny okazał się najlepszym narzędziem mobilizacji ludności do protestów [Tefera 2019: 480].Po 2005 roku EPRDF czerpał swoją legitymizację z sukcesu gospodarczego i ideologii "państwa rozwojowego" (ang. developmental state), przedkładając walkę z ubóstwem oraz projekty infrastrukturalne ponad swobody polityczne [Khisa 2019: 551]. Protesty zakończone wprowadzeniem stanu wyjątkowego pokazały, że to zbyt mało dla utrzymania spokoju w kraju.Stan wyjątkowy lat 2016-2018 z perspektywy czasu okazał się końcem okresu przejściowego, jaki zapanował po śmierci Melesa Zenawi. Wiele wskazuje na to, iż miał charakter aktu represyjnego, a jego głównym celem było zachowanie przez EPRDF pełnej kontroli nad wydarzeniami w Etiopii.Po dojściu do władzy, premier Abiy Ahmed zdobył popularność i uznanie międzynarodowe zwieńczone przyznaniem mu Nagrody Nobla. Jednak w listopadzie 2020 nad Etiopią zawisła groźba wojny domowej. Od dłuższego czasu skłócony z TPLF Abiy, po dojściu do władzy kilkakrotnie atakował tigrajską partię publicznie [Fisher & Meressa 2019: 203-205]. Pod koniec bieżącego roku, konflikt eskalował ze wzmożoną siłą, stawiając pod dużym znakiem zapytania nadzieje związane z tranzycją władzy na początku 2018 roku.[1] Ang. "nations, nationalities and peoples". Takie sformułowanie używane jest wielokrotnie w konstytucji, szczególnie istotne jest to w rozdziale 8, punkt 1, który stanowi iż to właśnie "narody, narodowości i ludy" (a nie na przykład ogół obywateli) posiada suwerenną władzę w Etiopii.[2] Spotyka się także pisownię Irreesa. Początkowo nie było to święto, ale rytuał dziękczynny dla najwyższego bóstwa Oromo imieniem Waqaa. Z biegiem czasu przerodziło się w radosne święto z okazji końca pory deszczowej i początku pory zbiorów. Obecnie obchodzone jest przez Oromo niezależnie od wyznania.[3]W Etiopii wszystkie akty prawne publikowane są jednocześnie w języku angielskim i amharskim. Prawa ogłoszane są w postaci numerowanych w obrębie roku proklamacji. Ta specyficzna terminologia pochodzi jeszcze z czasów Cesarstwa Etiopskiego (czyli sprzed 1974) roku, kiedy to wśród źródeł prawa wyróżniano z jednej strony proklamacje wydawane przez parlament i aprobowane przez cesarza, z drugiej rozkazy i dekrety wydawane bezpośrednio przez cesarza [Tesfaye 2009: 88].[4] Na podstawie informacji p. Weroniki Kozłowskiej, która dwukrotnie przebywała w Etiopii w omawianym okresie (korespondecja e-mailowa z Autorem).ArtykułyAbbink J. (2011), Ethnic-based federalism and ethnicity in Ethiopia: reassessing the experiment after 20 years, "Journal of Eastern African Studies", 5:4, s. 596-618.Anderson, L. (2014), Ethnofederalism: the worst form of institutional arrangement…?, "International Security" 39.1,: s. 165-204.Armitage, J. (2002), State of emergency. An introduction, "Theory, Culture & Society" 19(4), s. 27-38.Arriola, L. R., & Lyons, T. (2016), Ethiopia: The 100% election, "Journal of Democracy" 27(1), s. 76-88. DOI 10.1353/jod.2016.0011.Czerep J. 2020, Tama Wielkiego Odrodzenia w Etiopii – konflikt o Nil bliski rozwiązania, "Biuletyn - Polski Instytut Spraw Międzynarodowych" 49/1981, https://www.pism.pl/file/f447a921-7f30-4e2d-8721-b1a00f7faec7 [dostęp 18 listopada 2020].Ficquet E. (2004), Fonder un régime sur le recensement ethnique : le fédéralisme éthiopien, "Critique Internationale" 4/45, s. 37-57. DOI 10.3917/crii.045.0037Fisher, J., Meressa Tsehaye Gebrewahd. (2019). ‘Game over’? Abiy Ahmed, the Tigrayan People’s Liberation Front and Ethiopia’s political crisis, "African Affairs" 118.470, 194-206. DOI: 10.1093/afraf/ady056.Girmachew Adugna Zewdu (2018), Ethiopian female domestic labour migration to the Middle East: patterns, trends, and drivers, "African and Black Diaspora" 11.1, s. 6-19. DOI 10.1080/17528631.2017.1342976.Grinberg D. (2017), Chilling developments. Digital access, surveillance, and the authoritarian dilemma in Ethiopia, "Surveillance & Society", 15, 3/4, s. 432-438. DOI: 10.24908/ss.v15i3/4.6623.Girma Defere, Getahun Alemayehu. (2019). The impact of ethno-linguistic federalism on state building, the Ethiopian perspective, "Social Sciences and Education Research Review" (6) 2, 89-103.Khisa M. (2019). Politics of exclusion and institutional transformation in Ethiopia, "Third World Quarterly", 40:3, 542-557. DOI: 10.1080/01436597.2018.1556564.Mohammed Yimer, Nuru Ahmed, Fentaw Seid. (2019). Constitutional experiences and the quest for constitutionalism in contemporary Ethiopia, "African Journal of Democracy and Governance", 6 (2-3), 186-202.Østebø T. & K. Tronvoll. (2020). Interpreting contemporary Oromo politics in Ethiopia: an ethnographic approach, "Journal of Eastern African Studies" 14 (4), 1-20, DOI: 10.1080/17531055.2020.1796255Takele Bekele Bayu. (2019). Is the Ethiopian Federalism in Trouble?, "Academic and Applied Research in Military and Public Management Science," 18(1), 5-19. DOI: 10.32565/aarms.2019.1.1.Tefera Negash Gebregziabher. (2019). Ideology and power in TPLF’s Ethiopia: A historic reversal in the making?, "African Affairs" 118.472: 463-484. DOI: 10.1093/afraf/adz005.Toggia P. (2008), The state of emergency. Police and carceral regimes in modern Ethiopia, "Journal of Developing Societies", 24, 2, s. 107–124. DOI: 10.1177/0169796X0802400202.Trzciński, K. (2016), Wymóg uzyskania terytorialnego rozłożenia głosów (poparcia) w wyborach prezydenckich, "Athenaeum" 49, s. 113-137. DOI: 10.15804/athena.2016.49.07.Vaughan S. (2015), Federalism, revolutionary democracy and the developmental state, 1991-2012, [w:] G. Prunier, É. Ficquet (red.), Understanding contemporary Ethiopia, London, s. 283-311.Yehenew Tsegay Walilegne. (2007), State of emergency and human rights under the 1995 constitution of Ethiopia, "Journal of Ethiopian Law", 21, s. 78-113.Yohannes Eneyew Ayalew. (2019), The Internet shutdown muzzle(s) freedom of expression in Ethiopia. Competing narratives, "Information & Communications Technology Law", 28, 2, s. 208-224. DOI: 10.1080/13600834.2019.1619906.Záhořík J. (2017) Reconsidering Ethiopia’s ethnic politics in the light of the Addis Ababa Master Plan and anti-governmental protests, "The Journal of the Middle East and Africa", 8:3, 257-272, DOI: 10.1080/21520844.2017.1370330.Prace niepublikowaneEsubalew Ferede Tiruneh (2018), Freedom of expression under a state of emergency. The case of Ethiopia. Wien (praca magisterska, Universität Wien).Tesfaye Abate (2009), Introduction to law and the Ethiopian legal system. (skrypt uniwersytecki, Alpha University College).Yibeltal Asefa (2019), Upholding international human rights obligations during state of emergency. An appraisal of the Ethiopian experience. Addis Ababa (praca magisterska, Addis Ababa University).Raporty organizacjiAmnesty International, Ethiopia: commentary on the state of emergency proclamation, 1 March 2018, [online]: https://www.amnesty.org/en/documents/afr25/7982/2018/en/.Human Rights Watch, Ethiopia: independent inquiry needed on Irreecha, 8 October 2016, [online]: https://www.refworld.org/docid/57fb74084.html[dostęp 14 września 2020].Human Rights Watch, Legal analysis of Ethiopia’s state of emergency, 30 October 2016, [online]: https://www.hrw.org/news/2016/10/30/legal-analysis-ethiopias-state-emergency [dostęp 16 września 2020].Pinaud, M., Raleigh, C. (2017), Data analysis. The roots of popular mobilization in Ethiopia. IPI Global Observatory, [online:] http://dehai.org/dehai/assets/dehai/2017/172055-Data%20Analysis-The%20Roots%20of%20Popular%20Mobilization%20in%20Ethiopia.pdf [dostęp: 25.04.2020].Serwisy informacyjneCNN, Ethiopia lifts state of emergency two months early, 5 June 2018, [online]:https://edition.cnn.com/2018/06/05/africa/ethiopia-lifts-state-of-emergency/index.html [dostęp: 16.09.2020].Foreign Policy, Ethiopia is falling apart, 11 January 2018, [online]: https://foreignpolicy.com/2018/01/11/ethiopia-is-falling-apart/ [dostęp: 18.11.2020].Quartz, Ethiopia has declared a state of emergency a day after its prime minister resigned, 16 February 2018, [online]: https://qz.com/africa/1209782/ethiopias-coalition-council-declares-state-of-emergency/Akty prawne:Constitution of the Federal Democratic Republic of Ethiopia [online] https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/en/et/et007en.pdfThe state of emergency proclamation for the maintenance of public peace and security, Proclamation no. 1/2016, 25th October 2016 [online] https://www.abyssinialaw.com/quick-links/item/1795-proclamation-no-1-2016-state-of-emergency-proclamation-for-the-maintenance-of-public-peace-and-security [dostęp 18.11.2020].State of emergency proclamation for the maintenance of public peace and security implementation Council of Ministers regulation, Proclamation no. 2/2016, 27th October 2016 "Federal Negarit Gazette" s. 9377-9380.Skróty użyte w tekście:ACHPR - African Charter on Human and Peoples' RightsEPRDF - Ethiopian People's Revolutionary Democratic FrontICCPR - International Covenant on Civil and Political RightsOFC - Oromo Federalist CongressOPDO - Oromo People’s Democratic PartyTPLF - Tigray People's Liberation Front
