Abstrakt: Od 25 czerwca 2020 r. do 1 lipca 2020 r. w Rosji trwało referendum konstytucyjne. Głosowanie miało odbyć się pierwotnie 22 kwietnia 2020 r. Zostało jednak przeniesione z powodu rozprzestrzeniania się w Rosji koronawirusa SARS-CoV-2. Postulowane zmiany konstytucji Federacji Rosyjskiej zakładają m.in. zniesienie limitu dwóch kadencji prezydenta. Wejście w życie tejże propozycji oznaczałoby, że dotychczasowy prezydent mógłby rządzić krajem do 2036 r. – pod warunkiem zwycięstw w wyborach w 2024 r. i 2030 r. Celem niniejszej analizy jest uzyskanie odpowiedzi na trzy pytania. (1) Czy nowelizacja konstytucji ma istotne znaczenie dla systemu politycznego Federacji Rosyjskiej? (2) Czy wyniki referendum różniły się w poszczególnych częściach Federacji Rosyjskiej? (3) czy podczas głosowania odnotowano nieprawidłowości, które mogły wpłynąć na wynik referendum i jego uznanie przez opinię międzynarodową? W podsumowaniu analizy przedstawiono dodatkowo pięć scenariuszy, których realizacja jest obecnie możliwa (z różnym stopniem prawdopodobieństwa).Słowa kluczowe: Federacja Rosyjska, referendum konstytucyjne, system polityczny.Abstract: A constitutional referendum was held in Russia from June 25 2020 to July 1 2020. The voting was originally scheduled to take place on April 22 2020. However, it was postponed due to the spread of the SARS-CoV-2 coronavirus in Russia. The proposed amendments to the constitution of the Russian Federation assume i.a. abolition the limit of two terms of office of the president. The entry into force of this amendment would mean that the current president could rule the country until 2036 – provided that he will won the elections in 2024 and 2030. The purpose of this analysis is obtainment answers for the three questions. (1) whether the amendment of the constitution have important significance for the political system of the Russian Federation(2) whether the referendum results were different in particular parts of the Russian Federation? (3) whether there were any irregularities during the voting, which could have influence to the result of the referendum and his appreciation by international opinion? Moreover analysis presents five scenarios, which his implementation is currently possible (with varying degrees of probability).Keywords: Russian Federation, constitutional referendum, political system.WstępWspółczesna Rosja, powstała 25 grudnia 1991 roku (proklamowanie niepodległości) po upadku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, pozostaje największym państwem na świecie – zajmując obszar o powierzchni 17,1 mln km2 (bez Krymu) we wschodniej Europie i północnej Azji [Zob. Zieliński 2005, s. 5]. Będąc zatem prawnym spadkobiercą ZSRR, Federacja Rosyjska stara się odgrywać istotną rolę w światowej dyplomacji, aby utrzymać strefę wpływów „odziedziczoną” po upadku ZSRR. Z tego względu potencjalne zmiany personalne w środowisku rządzącym Rosją nie są jedynie odnotowywane na świecie jako rodzaj naturalnej politycznej rotacji, ale są postrzegane głównie z perspektywy potencjalnych działań rosyjskich służb wywiadowczych i dyplomatycznych. Dlatego nie może dziwić, że trwające od 25 czerwca 2020 r. do 1 lipca 2020 r. referendum konstytucyjne wzbudziło znaczne zainteresowanie polityków i dyplomatów z innych państw oraz naukowców i dziennikarzy zajmujących się stosunkami międzynarodowymi. Termin głosowania pierwotnie wyznaczono na 22 kwietnia 2020 r. Został jednak przeniesiony z powodu rozprzestrzeniania się w kraju koronawirusa SARS-CoV-2 [Zob. Koziński 2020]. Ogłaszając 25 marca 2020 r. decyzję o zmianie daty referendum, prezydent Władimir Putin powiedział m.in., że „Absolutnym priorytetem jest dla nas ludzkie zdrowie, życie i bezpieczeństwo. Z tego powodu uważam, że głosowanie należy przełożyć na później. Ocenimy, jak będzie rozwijać się sytuacja – zarówno w regionach, jak i w całym kraju. Decyzję o nowym terminie głosowania podejmiemy wyłącznie w oparciu o opinię profesjonalistów oraz rekomendacje lekarzy i specjalistów” [Wróbel 2020a]. Nową datę ogólnopaństwowego głosowania, nad poprawkami do konstytucji Federacji Rosyjskiej, przywódca rosyjski ogłosił 1 czerwca 2020 r. [Zob. Domańska 2020a].Biorąc powyższe pod uwagę nasuwa się kilka pytań, na które warto znaleźć odpowiedzi. Po pierwsze, czy nowelizacja konstytucji ma istotne znaczenie dla systemu politycznego Federacji Rosyjskiej? Po drugie, czy można wskazać na znaczne dysproporcje pomiędzy wynikami referendum w poszczególnych częściach Federacji Rosyjskiej? Po trzecie, czy podczas głosowania odnotowano nieprawidłowości, które mogły wpłynąć na wynik referendum i jego uznanie przez opinię międzynarodową?Znaczenie nowelizacji konstytucji dla systemu politycznegoProponowane przez władze rosyjskie zmiany można podzielić na kilka grup lub bloków tematycznych. Wśród wskazanych poprawek wyróżnić można zarówno kwestie odziaływujące na układ sił w systemie politycznym Federacji Rosyjskiej, jak i propozycje, które stanowią swoiste potwierdzenie kursu ideologicznego obranego przez Kreml w działaniach wewnętrznych i zewnętrznych (zob. tabela 1).Do pierwszych (ad intra) można zaliczyć z pewnością pomysł, aby jedna osoba mogła sprawować urząd prezydenta przez maksymalnie dwie kadencje. Nie budziłoby to żadnych zastrzeżeń, gdyby nie fakt, że ww. ograniczenie nie obejmie urzędującego prezydenta i byłego (Dmitrija Miedwiediewa). Ponadto w zmienionym układzie politycznym premier ma stracić władzę nad gabinetem na rzecz prezydenta. Co więcej, „głowa państwa” ma przejąć również nadzór nad najważniejszymi resortami (w tym „siłowymi”), a premier ma ponosić odpowiedzialność przed prezydentem (jego ewentualna dymisja nie będzie oznaczała zakończenia prac gabinetu). Dodatkowo byli prezydenci mają otrzymać konstytucyjną gwarancję immunitetu (obecnie ich nietykalność zapisana jest „tylko” w ustawie).Do drugich poprawek (ad extra) można zakwalifikować zmiany polegające na zabronieniu jakiejkolwiek działalności, która zmierzałaby do odłączenia części terytorium Federacji Rosyjskiej, a także na wprowadzeniu zakazu implementacji na terytorium państwa decyzji lub wyroków organów międzynarodowych, które zostały podjęte w oparciu o podstawy prawne pozostające w „sprzeczności” z porządkiem prawnym Federacji Rosyjskiej. Symboliczne znaczenie mają natomiast poprawki odwołujące się do dziedzictwa ZSRR lub nakazujące czczenie pamięci obrońców ojczyzny i utrwalania rosyjskiej perspektywy konkretnych wydarzeń historycznych [Domańska 2020c].Tabela 1. Koncepcje zmian w konstytucji Federacji RosyjskiejLp.Najistotniejsze propozycje zmian w konstytucji Federacji Rosyjskiej1.Ta sama osoba może sprawować urząd prezydenta przez maksymalnie dwie kadencje. Liczba kadencji osób pełniących dotychczas funkcję „głowy państwa” została „wyzerowana”, dlatego powyższe ograniczenie nie obejmie zarówno urzędującego prezydenta, jak i byłego (Dmitrija Miedwiediewa).2.Zakazana ma zostać działalność (lub wezwania do działań), które zmierzają do odłączenia części terytorium Federacji Rosyjskiej.3.Ograniczenie wpływu prawa międzynarodowego na prawo krajowe. Chodzi o to, aby Rosja nie musiała stosować się do decyzji lub wyroków organów międzynarodowych.4.W nowej rzeczywistości konstytucyjnej prezydent ma sprawować ogólne kierownictwo nad pracami rządu, a premier straci prawo do określania kierunków prac gabinetu. Władza wykonawcza zostanie zatem podzielona. Ważniejsze resorty (w tym „siłowe”) mają podlegać prezydentowi, zaś pozostałe premierowi. Dodatkowo premier ma ponosić odpowiedzialność przed prezydentem. Jednakże ewentualne odejście premiera nie doprowadzi do dymisji gabinetu.5.Konstytucyjna gwarancja immunitetu dla byłych prezydentów (obecnie ich nietykalność zapisana była „jedynie” w ustawie).6.Szereg poprawek mających charakter ideologiczny, tj. np. odwołanie się do dziedzictwa ZSRR lub wprowadzenie obowiązku czczenia pamięci obrońców ojczyzny i utrwalania rosyjskiej perspektywy na konkretne wydarzenia historyczne.Źródło: opracowanie własne na podstawie: Domańska 2020c.Prezydent Władimir Putin komentując 11 czerwca 2020 r. ewentualne zmiany w konstytucji, na antenie telewizji Rossija 1 (w programie „Moskwa. Kreml. Putin”), powiedział, że współczesna ustawa zasadnicza odziedziczyła po konstytucji ZSRR zapisy opracowane przez Włodzimierza Lenina. Rosyjski przywódca w szczególny sposób skrytykował zapis o prawie poszczególnych republik do opuszczenia państwa. W świetle powyższej wypowiedzi nie może dziwić, że w nowej konstytucji ma sięznaleźć, przywołany wcześniej, zakaz prowadzenia jakiejkolwiek działalności związanej z odłączeniem terytoriów. Nowe prawo ma dotyczyć wszystkich osób przebywających na terytorium Rosji, w tym rozmów na poziomie dyplomatycznym [Belsat.eu 2020a]. Za naruszenie ww. zakazu – według projektu ustawy, który trafił niedawno do parlamentu – będzie groziło od 6 do 10 lat pozbawienia wolności. W proponowanych zmianach mają znaleźć się również swoiste wyjątki, które dotyczą „delimitacji, demarkacji i redemarkacji państwowej granicy Rosji z sąsiadującymi krajami” [Coynash 2020; Łomanowski 2020]. Wprowadzenie tego typu kary mogłoby wpłynąć bezpośrednio na relacje z państwami, z którymi Rosja toczy „spór terytorialny”, tj. z Japonią (Wyspy Kurylskie), Ukrainą (przede wszystkim Krym) i Estonią (przebieg granicy zgodny z ustaleniami traktatu z Tartu – zawartego w 1920 r.).Przedstawione wcześniej zagadnienia ukazują swoistą komplementarność zmian wprowadzanych w systemie politycznym Rosji. W niniejszej części analizy wskazano złożoność procesu nowelizacji rosyjskiej konstytucji. Warto bowiem pamiętać, że chociaż za najbardziej „medialną” zmianę uchodzi możliwość sprawowania funkcji prezydenta przez Władimira Putina do 2036 r., to obecnie w Rosji wprowadzanych jest szereg zmian mających również duże znaczenie dla systemu politycznego państwa. O ile bowiem do tej pory osoby piastujące urzędy prezydenta i premiera można było traktować, z formalnego puntu widzenia, jako „dwóch liderów” państwa, tak w obecnej rzeczywistości prawnej ulegnie to znacznie zmianie. Biorąc pod uwagę poziom zmian kompetencyjnych, prezydent pełniący swoją funkcję w ramach prerogatyw określonych w nowej konstytucji staje się „samodzielnym liderem” państwa.Wyniki referendum konstytucyjnegoOdpowiedzialna za organizację referendum Centralna Komisja Wyborcza Federacji Rosyjskiej ogłosiła 3 lipca 2020 r. – na 256. posiedzeniu – wyniki głosowania nad przyjęciem zmian do rosyjskiej konstytucji. Zgodnie z przekazanymi wówczas informacjami (zob. tabela 2), uprawnionych do głosowania było 109 190 337 Rosjan. W lokalach wyborczych stawiło się natomiast 74 215 555 wyborców, czyli 67,97%. Na pytanie „czy akceptujesz zmiany w konstytucji Federacji Rosyjskiej?” 57 747 288 osób uczestniczących w referendum odpowiedziało „tak” (co stanowi 77,92% liczby głosujących). Z kolei „nie” zaznaczyło 15761978 osób, tj. 21,27%. W sumie wydano 74215555 kart do głosowania, ale w urnach znajdowało się74114217 głosów (99,86%) [Центральная избирательная комиссия Российской Федерации 2020].Tabela 2. Podsumowanie wyników referendum konstytucyjnego w RosjiPytanie referendalne: czy akceptujesz zmiany w konstytucji Federacji Rosyjskiej?Struktura głosowaniaW liczbach bezwzgl.OdsetekUprawnieni do głosowania109190 337100%Liczba wydanych kart do głosowania74215 55567,97%Liczba kart do głosowania znajdujących się w urnach wyborczych74114 21799,86%Liczba ważnych kart do głosowania73509 26699,19%Liczba nieważnych kart do głosowania604 9510,81%Głosy „za”57747 28877,92%Głosy „przeciw”15761 97821,27%Źródło: opracowanie własne na podstawie: Центральная избирательная комиссия Российской Федерации 2020.Zarówno frekwencja, jak i rozkład głosów różniły się znacząco w poszczególnych częściach Federacji Rosyjskiej (zob. tabela 3). Przykładowo w Republice Czeczeńskiej zmiany w konstytucji poparło 97,92% głosujących, zaś osoby przeciwne stanowiły jedynie 1,94% (0,14% kart było nieważnych). Wysokie poparcie dla zmian konstytucyjnych było również w Republice Tuwy. Mianowice 96,79% osób uczestniczących w referendum zaznaczyło „tak”, zaś „nie” wybrało jedynie 2,99% głosujących (0,22% kart było nieważnych). Ponad 90% poparcie nowelizacji konstytucji miało również miejsce w Republice Krymu (90,07%). Inaczej sytuacja wyglądała w Kraju Chabarowskim i w Obwodzie Irkuckim, gdzie przy niskiej frekwencji (44%) za zmianami zagłosowało 62,28% i 64,28% Rosjan. Stosunkowo niski poziom aprobaty dla nowelizacji konstytucji ujawnił się także w Republice Sachy – Jakucji (58,34%), Kraju Kamczackim (61,76%), Obwodzie Magadańskim (62,03), Obwodzie Omskim (62,09%), mieście Bajkonur (62,27%) i w Obwodzie Murmańskim (62,54%). Należy też wspomnieć, iż w Nienieckim Okręgu Autonomicznym odrzucono poprawki konstytucyjne (43,78% głosowało na „tak” a 55,25% na „nie”). Rzecznik prasowy prezydenta Federacji Rosyjskiej Dmitrij Pieskow skomentował tenże wynik w następujący sposób: „Jeżeli porównywać to z ogólną liczbą wyborców w kraju, to liczba wyborców, którzy w Nienieckim Okręgu Autonomicznym zagłosowali przeciwko poprawkom, jest bardzo nieznaczna” [Wróbel 2020b].Tabela 3. Wyniki głosowania w poszczególnych okręgach wyborczychNazwa okręguLiczba osób uprawnionych do głosowaniaLiczba wydanych kart do głosowaniaLiczba kart do głosowania znajdujących się w urnach wyborczychLiczba nieważnych kart do głosowaniaGłosy „za” (w %)Głosy „przeciw” (w %)Republika Adygei341 464280 070279 9212 192236 686 (84,55%)41043 (14,66%)Republika Ałtaju162 41583 57183 56684255291 (66,16%)27433 (32,83%)Republika Baszkortostanu3042 1832763 0982761 27419 8882448 685 (88,68%)292 701 (10,6%)Republika Buriacji709 411458 277457 5827 169329 208 (71,95%)121 205 (26,49%)Republika Chakasji395 321203 523203 3642 225141 381 (69,52%)59 758 (29,38%)Republika Czeczeńska766 351729 110728 027986712 909 (97,92%)14 132 (1,94%)Republika Czuwaska917 564588 237588 0556 925426 779 (72,57%)154 351 (26,25%Republika Dagestanu1688 2071519 2171516 6648 6421 352732 (89,19%)155290 (10,24%)Republika Inguszetii2290511748521748522 888152992 (87,5%)18972 (10,85%)Republika Kabardyjsko-Bałkarska541 637430 999424 1477 613362 739 (85,52%)53795 (12,68%)Republika Kałmucji200 606147 780147 7771526124265 (84,09%)21 986 (14,88%)Republika Karaczajsko-Czerkieska295 679249 026249 013483211 163 (84,8%)37 367 (15,01%)Republika Karelii518 910239 077238 9842 291168 389 (70,46%)68 304 (28,58%)Republika Komi656 334340 092339 7723 337221 113 (65,08%)115 322 (33,94%)Republika Krymu[1]1501 0471227 1501226 53110 4001104 730 (90,07%)111 401 (9,08%)Republika Mari El537 358332 430332 3902 675251 831 (75,76%)77 884 (23,43%)Republika Mordowii601 293478 642477 0782 767408 380 (85,6%)65 931 (13,82%)Republika Osetii Północnej – Alania514 872426 091425 3651 195352 314 (82,83%)71 856 (16,89%)Republika Sachy (Jakucji)631 206350 707350 4273 528204435 (58,34%)142 464 (40,65%)Republika Tatarstanu2946 9892348 1792347 10013 6501 943685 (82,81%)389765 (16,61%)Republika Tuwy195 623181 536181 532408175 698 (96,79%)5 426 (2,99%)Republika Udmurcka1176 406661 721661 5216 492455 908 (68,92%)199 121 (30,1%)Kraj Ałtajski1814 478897 951897 79711 062645 603 (71,91%)241 132 (26,86%)Kraj Chabarowski985 430435 944435 8044 721271 421 (62,28%)159 662 (36,64%)Kraj Kamczacki240 670106 091106 0351 14465 485 (61,76%)39 406 (37,16%)Kraj Krasnodarski4234 9913623 3203620 19418 3293219 153 (88,92%)382 712 (10,57%)Kraj Krasnojarski2054 2191211 7741210 61011 285848 638 (70,1%)350 687 (28,97%)Kraj Nadmorski1464 166917 209916 9228 204723 089 (78,86%)185 629 (20,24%)Kraj Permski1982 9801040 9351038 57410 129734 802 (70,75%)293 643 (28,27%)Kraj Stawropolski1894 0231539 0111537 58419 4791304 638 (84,85%)213 467 (13,88%)Kraj Zabajkalski784 130471 093470 7394 059352670 (74,92%)114 010 (24,22%)Obwód Amurski621 327367 667367 1504 876258 548 (70,42%)103 726 (28,25%)Obwód Archangielski894 320452 371452 1803 813297 432 (65,78%)150 935 (33,38%)Obwód Astrachański728 680534 916534 8462 893463866 (86,73%)68 087 (12,73%)Obwód Biełgorodzki1225 838977 212976 7647 956798 636 (81,76%)170 172 (17,42%)Obwód Briański978 141874 100873 76610 008749 749 (85,81%)114 009 (13,05%)Obwód Czelabiński2598 0021711 4461711 26415 5701 900 097 (69,54%)505 597 (29,55%)Obwód Irkucki1866 073824 3608241157 214529 770 (64,28%)287 131 (34,84%)Obwód Iwanowski797 451512 070511 9593 857390 256 (76,23%)117 846 (23,02%)Obwód Jarosławski982 753548 819547 7424 759374053 (68,29%)168 930 (30,84%)Obwód Kaliningradzki822 588465 476463 9473 851334 755 (72,15%)125 341 (27,02%)Obwód Kałuski792 313483 705482 7834 032338748 (70,17%)140 003 (28,99%)Obwód Kemerowski1973 5661745 7411743 73411 8411 522 151 (87,29%)209 742 (12,03%)Obwód Kirowski1042 372579 696577 9615 012409 702 (70,89%)163 247 (28,25%)Obwód Kostromski522 429266 283266 2472 357180 846 (67,92%)83 044 (31,19%)Obwód Kurgański686 888397 258397 1873 515276 378 (69,58%)117 294 (29,53%)Obwód Kurski911 563527 068526 6153 844389300 (73,92% )133 471 (25,35%)Obwód Leningradzki1379 0501030 2441 029 3928 391817 168 (79,38%)203833 (19,8%)Obwód Lipiecki920 814610 631610 5646 385479 670 (78,56%)124 509 (20,39%)Obwód Magadański98 63354 91154 86674134 035 (62,03%)20 090 (36,62%)Obwód Moskiewski5807 5774423 9634417 63340 6423 488 197 (78,96%)888 794 (20,12%)Obwód Murmański580 099261 887261 7882 958163735 (62,54%)95 095 (36,33%)Obwód Niżnonowogrodzki2576 9331904 6861898 46510 0441 505 620 (79,31%)382 801 (20,16%)Obwód Nowogrodzki490 871242 208242 1562 543172997 (71,44%)66616 (27,51%)Obwód Nowosybirski2164 4411034 3551 034 08211 551698 857 (67,58%)323 674 (31,3%)Obwód Omski1516 968985 663982 88412 258610 278 (62,09%)360 348 (36,66%)Obwód Orenburski1543 1561135 0111133 66112 535834 406 (73,6%)286 720 (25,29%)Obwód Orłowski617 196467 143467 0395 658372 411 (79,74%)889 70 (19,05%)Obwód Penzeński1 048 681801 829801 4743 642683 244 (85,25%)114588 (14,3%)Obwód Pskowski523 605294 496294 4132 103231 684 (78,69%)60 626 (20,59%)Obwód Riazański903 406635 507634 0965 276499 716 (78,81%)129 104 (20,36%)Obwód Rostowski3210 0212516 5732512 93813 2822099 202 (83,54%)400 454 (15,94%)Obwód Sachaliński374 325254 486253 1632 844189466 (74,84%)60 853 (24,04%)Obwód Samarski2421 5811672 0961671 40612 9001346 254 (80,55%)312 252 (18,68%)Obwód Saratowski1878 6441446 1681444 24811 5621 187697 (82,24%)244 989 (16,96%)Obwód Smoleński759 764412 772412 4074 368296 792 (71,97%)111247 (26,98%)Obwód Swierdłowski3328 7601715 98817 1572218 298113 2182 (65,99%)65 242 (32,94%)Obwód Tambowski831 227668 321668 1053 995583 972 (87,41%)801 38 (11,99%)Obwód Tiumeński1130 302874 570874 4353 386748 290 (85,57%)122 759 (14,04%)Obwód Tomski771 907344 033343 9133 635223 046 (64,86%)117232 (34,09%)Obwód Tulski1169 293855 510855 3755 958710765 (83,09%)138 652 (16,21%)Obwód Twerski1039 944571 390571 0665 236410421 (71,87%)155 409 (27,21%)Obwód Uljanowski982 778533 103532 7075 305379 056 (71,16%)148 346 (27,85%)Obwód Włodzimierski1107 210589 661589 5295 898419 606 (71,18%)164 025 (27,82%)Obwód Wołgogradzki1824 3631466 7251466 44111 0141222 903 (83,39%)232 524 (15,86%)Obwód Wołogodzki930 244546 230546 1134 515388615 (71,16%)152983 (28,01%)Obwód Woroneski1852 7251336 5001336 3329 9811 070 045 (80,07%)256 306 (19,18%)Miasto Moskwa7861 6974397 4174373 85832 3482 855547 (65,29%)1 485963 (33,97%)Miasto Petersburg3874 3562895 6592886 79420 3142 241 963 (77,66%)6245 17 (21,63%)Miasto Sewastopol[2]326 520216 583216 4941 542183 296 (84,67%)31656 (14,62%)Żydowski Obwód Autonomiczny125 99890 85390 8271 18470213 (77,3%)19 430 (21,39%)Nieniecki Okręg Autonomiczny37 49021 87921 8532129 567 (43,78%)12 074 (55,25%)Chanty-Mansyjski Okręg Autonomiczny – Jugra1146 357707 553706 8766 692487750 (69%)212 434 (30,05%)Czukocki Okręg Autonomiczny29 85322 60422 59925018 146 (80,3%)4 203 (18,6%)Jamalsko-Nieniecki Okręg Autonomiczny368 727297 772297 4681 626265237 (89,16%)30 605 (10,29%)Miasto Bajkonur (Kazachstan)13 7426 8866 886504 288 (62,27%)2 548 (37%)Terytoria poza granicami Federacji Rosyjskiej151 761146 788146 6881 89799 852 (68,07%)44 939 (30,64%)Źródło: opracowanie własne na podstawie: Центральная избирательная комиссия Российской Федерации 2020.Po analizie przedstawionych wyżej danych można zatem stwierdzić, że – uwzględniając wysokość frekwencji w poszczególnych obwodach wyborczych – dysproporcje pomiędzy obszarami Federacji Rosyjskiej były znaczne, ponieważ sięgały w skrajnych przypadkach ponad 50%.Przebieg referendum konstytucyjnego w perspektywie krajowej i międzynarodowejPrzewodnicząca Rosyjskiej Centralnej Komisji Wyborczej Ełła Pamfiłowa oznajmiła opinii publicznej, że nie dysponuje informacjami o zdarzeniach, które mogły wpłynąć negatywnie na rezultat głosowania [Belsat.eu 2020b]. Niemniej jednak w mediach pojawił sięszereg doniesień na temat nieprawidłowości podczas procesu wyborczego lub o działaniach władz rosyjskich mających wpłynąć na wysokość frekwencji. Sam sposób przeprowadzenia głosowania w sprawie poprawek do rosyjskiej konstytucji został skrytykowany przez Komisję Europejską. Jej rzecznik do spraw zagranicznych – Peter Stano – powiedział na konferencji prasowej w Brukseli m.in., że „Jesteśmy świadomi doniesień i zarzutów dotyczących nieprawidłowości podczas głosowania, w tym przymusu wyborczego, podwójnego głosowania, naruszenia tajemnicy głosowania oraz zarzutów o policyjną przemoc wobec dziennikarzy, którzy chcieli obserwować przebieg referendum” [France24.com 2020]. Jednocześnie dodał, że Komisja Europejska oczekuje, że powyższe doniesienia zostaną należycie zbadane prze władze rosyjskie. W dalszej części swojej wypowiedzi Peter Stano, odnosząc się do kwestii zmian umożliwiających Kremlowi nadanie prymatu prawa krajowego nad prawem międzynarodowym, oznajmił: „Oczekujemy, że Rosjaniezależnie od jakichkolwiek zmian w konstytucji, będzie wywiązywać się ze swoich zobowiązań międzynarodowych” [France24.com 2020]. Rzecznik zakomunikował również wyraźnie, iż Unia Europejska nie uznaje głosowania, które odbyło się nazaanektowanym przez Rosję Krymie i we wschodniej Ukrainie [Sławiński 2020; Osiński 2020].Zastrzeżenia wobec referendum konstytucyjnego wyraził także Ambasador USA przy Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) James S. Gilmore III, który swoje opinie przekazał podczas posiedzenia Stałej Rady(Permanent Council) – będącej organem odpowiedzialnym za konsultacje polityczne Ambasadorów państw członkowskich OBWE. Ambasador USA powiedział m.in., że „Stany Zjednoczone uważnie śledziły głosowanie nad pakietem poprawek do konstytucji, które odbyło się w Federacji Rosyjskiej w ciągu ostatniego tygodnia. Niepokoją nas doniesienia o wysiłkach rosyjskich władz zmierzających do manipulowania wynikiem głosowania, w tym poprzez przymus wyborczy, naciski na przeciwników proponowanych poprawek i ograniczenia możliwości niezależnych obserwatorów do monitorowania przebiegu głosowania. Podzielamy obawy wyrażone przez Przedstawiciela OBWE ds. Wolności Mediów dotyczące przemocy policji wobec dziennikarza podczas głosowania w Sankt Petersburgu. Jesteśmy również głęboko zaniepokojeni doniesieniami o tym, że władze rosyjskie przeprowadziły <<głosowanie>> na terytorium ukraińskim w Doniecku, Ługańsku i na Krymie, co jeszcze bardziej podkreśla rażące lekceważenie przez Rosję integralności terytorialnej i suwerenności ich sąsiada, Ukrainy” [Gilmore III 2020]. Ambasador USA podkreślił także, iż „Z niepokojem odnotowujemy, że w znowelizowanej konstytucji będzie zapis, który pozwoli prezydentowi Putinowi jeszcze dwukrotnie kandydować na urząd prezydenta Federacji Rosyjskiej, dając mu możliwość pozostania u władzy do 2036 r. W świetle udokumentowanych obaw wskazanych powyżej, ostatnie głosowanie w Rosji rodzi uzasadnione pytanie, czy proponowane zmiany mają na celu faworyzowanie środowiska politycznego rządzącego obecnie w Rosji, pozwalając im na przedłużenie kadencji, gdy brakuje niezbędnych warunków do przeprowadzenia wolnych i uczciwych wyborów [Gilmore III 2020].Ponadto, w kontekście przytoczonych wcześniej danych frekwencyjnych, warto nadmienić, że – według Marii Domańskiej – „(…) często zdarzały się <<anomalie frekwencyjne>> w obrębie jednego regionu, kiedy to w porównywalnych okręgach wysokość frekwencji różniła się wielokrotnie. W jednej z komisji w Ufie (Baszkortostan), gdzie był obecny obserwator, oficjalna frekwencja była o połowę niższa niż w prawie trzydziestu innych lokalach” [Domańska 2020b]. Poza tym w poszczególnych regionach kraju do głosownia miały zachęcić liczne konkursy, w których można było wygrać bardzo atrakcyjne nagrody. W Kraju Krasnojarskim i w Irkucku zaplanowano organizację konkursów przy lokalach wyborczych, w których – po udzieleniu odpowiedzi na pytania odnoszące się do znajomości konstytucji – można było wygrać m.in. mieszkania (kawalerki), auta lub smartfony [Onet.pl 2020]. Z kolei w Moskwie wśród uczestników referendum rozlosowano talony na zakupy w galeriach handlowych, a w Buriacji traktory i samochody. Pojawiły się również doniesienia o wykryciu przez dziennikarza telewizji Dozhd grupy oszustów, którzy handlowali danymi osobowymi emerytów i – poprzez niezarejestrowane karty SIM – oddawali w Internecie, bez wiedzy zainteresowanych wyborców, głosy w referendum [Bieliaszyn 2020].Do najpoważniejszych zarzutów zaliczyć należy natomiast wyznaczenie przez Centralną Komisję Wyborczą głosowania przedterminowego bez odpowiedniej podstawy prawnej. Między dekretem prezydenta Władimira Putina z 1 czerwca 2020 r. a początkiem głosowania powinno bowiem upłynąć 30 dni. Co więcej, Maria Domańska zwraca uwagę, że swoistym „(…) novumjest brak możliwości zebrania dowodów na manipulacje i fałszerstwa – m.in. w wyniku rozciągnięcia głosowania w czasie i jego przestrzennego rozproszenia, a także zaostrzenia przepisów dotyczących obserwacji wyborów i obecności w komisjach przedstawicieli mediów. Obserwatorów miały wyznaczać wyłącznie struktury lojalne wobec Kremla, choć niezależnej organizacji Gołos, od lat monitorującej wybory w Rosji, udało się mimo to oddelegować własnych obserwatorów do 42 regionów kraju” [Domańska 2020b]. Wspomniany Ruch Gołos doprowadził do powołania Sojuszu Niezależnych Obserwatorów. W jego skład weszły (oprócz Gołosu) też inne organizacje, tj. np. Stowarzyszenie Obserwatorów Tatarstanu, Wybory-Kontrola Narodowa, Obywatel Wyborca, Obserwatorzy Petersburga, Ludowa Komisja Wyborcza i Sonar. Z uwagi na niedopuszczenie dziennikarzy do obserwowania liczenia głosów – Centralna Komisja Wyborcza anulowała bowiem przepis, który to umożliwiał – Sojusz Niezależnych Obserwatorów podjął się zadania przeszkolenia osób chętnych do obserwowania głosowania i wyposażenia ich w środki umożliwiające przekazywanie informacji [Wróbel 2020c].Należy podkreślić, że władze rosyjskie oficjalnie zaprzeczają, że doszło do jakichkolwiek problemów lub zdarzeń mogących wpłynąć na wynik referendum. Niemniej jednak zarówno przedstawiciele rosyjskiej opozycji, niezależnych dziennikarzy i społeczników, jak i reprezentanci Unii Europejskiej, OBWE i USA wskazali w swoich „powyborczych” komentarzach, że w trakcie głosowania doszło do szeregu zaniedbań lub intencjonalnych działań ze strony służb państwowych, które wpłynęły na wysokość frekwencji i rezultat referendum. Pomimo powyższych zastrzeżeń, z wyjątkiem głosowania na terenach anektowanych w 2014 r. od Ukrainy, na arenie dyplomatycznej nikt nie kwestionował prawa władz rosyjskich do przeprowadzenia referendum. Uznano bowiem powszechnie, że referendum konstytucyjne stanowi wewnętrzną sprawę Rosji.WnioskiReferendum w Rosji spotkało się ze znacznym zainteresowaniem środowisk politycznych, dziennikarskich i akademickich na świecie – głównie z powodu pozycji geopolitycznej państwa rosyjskiego i potencjalnego przedłużenia rządów Władimira Putina. Niemniej prezydent Federacji Rosyjskiej, zgodnie z medialnymi doniesieniami, nie zdecydował jeszcze o swoim ewentualnym starcie w kolejnych wyborach prezydenckich. W swojej wypowiedzi dla państwowej telewizji Rossija 1, udzielonej przed rozpoczęciem głosowania w referendum, rosyjski przywódca skonstatował: „Nie wykluczam, że będę ubiegał się o urząd prezydenta, jeżeli umożliwi to konstytucja. (…). Jeszcze o niczym nie zdecydowałem” [Czermiński 2020]. Biorąc zatem pod uwagę powyższy komentarz i kwestie przedstawione w niniejszej analizie, aktualnie można wskazać na pięć scenariuszy, których realizacja jest możliwa (z różnym stopniem prawdopodobieństwa).Po pierwsze, Władimir Putin pozostanie prezydentem do 2024 r. i ogłosi, że wystartuje w najbliższych wyborach, aby je wygrać i – po sukcesie wyborczym w 2030 r. – sprawować władzę do 2036 r. (będzie miał wówczas 84 lata). Po drugie, przywódca rosyjski pozostanie na swoim dotychczasowym stanowisko do 2024 r. i zdecyduje się na start w wyborach prezydenckich. Jednakże ogłosi jednocześnie, że będzie to jego ostatnia kadencja. W wyborach w 2030 r. o urząd prezydenta będzie się starał Dmitrij Miedwiediew (były premier i prezydent). Po trzecie, Władimir Putin pozostanie na swoim dotychczasowym stanowisku do 2024 r., ale nie zdecyduje się na start w kolejnych wyborach prezydenckich. Jego następcą zostanie Dmitrij Miedwiediew. Po czwarte, ogłoszone zostaną przedterminowe wybory prezydenckie w 2020 r. Wygrana kampania wyborcza pozwoli Władimirowi Putinowi pozostać prezydentem do 2032 r. (przy założeniu, że zwycięży w wyborach zaplanowanych wówczas na 2026 r.). Tenże wariant obarczony jest jednak przynajmniej dwoma zmiennymi, które wskazują, że jest najmniej prawdopodobnym do realizacji. Otóż z jednej strony oznaczałoby to organizację w 2020 r. kolejnego (po referendum) głosowania powszechnego w warunkach epidemii koronawirusa SARS-CoV-2, zaś z drugiej strony umożliwiłaby formalne rządzenie krajem jedynie do 2032 r. (zamiast do 2036 r.). Po piąte, Władimir Putin nie wystartuje w kolejnych wyborach, a jego następcą zostanie osoba, która nie była wcześniej prezydentem, ale pełniła inne ważne funkcje publiczne oraz posiada wysokie wykształcenie i opinie eksperta w dziedzinie ekonomii (np. obecny premier Michaił Miszustin). Argumentami za wprowadzeniem takiego rozwiązania jest konstytucyjne zagwarantowanie byłym prezydentom immunitetu i – z uwagi na zaawansowany wiek Władimira Putina (w 2024 r. będzie miał 72 lata) – chęć sprawowania władzy w sposób nieformalny.[1] Zdecydowana większość społeczności międzynarodowej nie uznaje Krymu jako terytorium Federacji Rosyjskiej.[2] Większość społeczności międzynarodowej nie uznaje Sewastopola jako terytorium Federacji Rosyjskiej.Bibliografia: Belsat.eu (2020a), „Rozminował” konstytucję: Putin naprawia błędy z przeszłości, wspomnia też Lenina i Stalina, (online) https://belsat.eu/pl/news/rozminowal-konstytucje-putin-naprawia-bledy-z-przeszlosci-wspomnia-tez-lenina-i-stalina/ (dostęp: 21.07.2020 r.).Belsat.eu (2020b), Rosyjska CKW nie ma zastrzeżeń do referendum. Obserwatorzy wręcz przeciwnie, (online) https://belsat.eu/pl/news/rosyjska-ckw-nie-ma-zastrzezen-do-referendum-obserwatorzy-wrecz-przeciwnie/ (dostęp: 30.07.2020 r.).Bieliaszyn W. (2020), Putin na zawsze. To była farsa, nie referendum (online), https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1962184,1,putin-na-zawsze-to-byla-farsa-nie-referendum.read (dostęp: 25.07.2020 r.).Центральная избирательная комиссия Российской Федерации (2020), (online)http://www.vybory.izbirkom.ru/region/region/izbirkom?action=show&root=1&tvd=100100163596969&vrn=100100163596966&region=0&global=true&sub_region=0&prver=0&pronetvd=null&vibid=100100163596969&type=465http://cikrf.ru/news/cec/46749/ (dostęp: 19.07.2020 r.).Coynash H. (2020), New Russian law proposes 10-year sentence for seeking return of Crimea to Ukraine (online), http://khpg.org/en/index.php?id=1594681282 (dostęp: 25.07.2020 r.).Czermiński J. (2020), Putin nie wyklucza, że będzie chciał znów być prezydentem (online), https://www.rp.pl/Rosja/200629962-Putin-nie-wyklucza-ze-bedzie-chcial-znow-byc-prezydentem.html (dostęp: 25.07.2020 r.).Domańska M. (2020a), Rosja: referendum konstytucyjne mimo pandemii (online) https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2020-06-03/rosja-referendum-konstytucyjne-mimo-pandemii (dostęp: 13.07.2020 r.).Domańska M. (2020b), Farsa przy urnach. Głosowanie konstytucyjne w Rosji (online)https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2020-07-02/farsa-przy-urnach-glosowanie-konstytucyjne-w-rosji (dostęp: 13.07.2020 r.).Domańska M. (2020c), „Wieczny Putin” i reforma rosyjskiej konstytucji (online)https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2020-03-13/wieczny-putin-i-reforma-rosyjskiej-konstytucji (dostęp: 13.07.2020 r.).France24.com (2020), EU calls on Russia to probe 'irregularities' reported in vote granting Putin right to rule until 2036, (online) https://www.france24.com/en/20200702-eu-calls-on-russia-to-probe-irregularities-reported-in-vote-granting-putin-right-to-rule-until-2036 (dostęp: 30.07.2020 r.).Gilmore III J. S. (2020), On Russia’s Constitutional Plebiscite, (online) https://osce.usmission.gov/on-russias-constitutional-plebiscite/ (dostęp: 30.07.2020).Koziński B. (2020), Rosja: referendum konstytucyjne podczas epidemii koronawirusa SARS-CoV-2, (online) http://przemianyustrojowe.pl/eseje/rosja-referendum-konstytucyjne-podczas-epidemii-koronawirusa-sars-cov-2 (dostęp: 15.07.2020 r.).Łomanowski A. (2020), Skutki zmian w konstytucji: Kreml się pogubił (online) https://www.rp.pl/Rosja/307099911-Skutki-zmian-w-konstytucji-Kreml-sie-pogubil.html (dostęp:15.07.2020 r.).Onet.pl (2020), Jak w Rosji walczą o frekwencję w referendum? Można wygrać mieszkanie lub samochód, (online) https://wiadomosci.onet.pl/swiat/rosja-referendum-konstytucyjne-loteria-z-nagrodami-ma-zachecic-do-udzialu/4jgmbzg?utm_source=m.facebook.com_viasg_wiadomosci&utm_medium=referal&utm_campaign=leo_automatic&srcc=ucs&utm_v=2 (dostęp: 29.07.2020 r.).Osiński Ł. (2020), Komisja Europejska skrytykowała głosowanie ws. poprawek do konstytucji Rosji, https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C674362%2Ckomisja-europejska-skrytykowala-glosowanie-ws-poprawek-do-konstytucji-rosji (dostęp: 28.07.2020 r.).Sławiński A. (2020), Rosjanie sfałszowali referendum konstytucyjne? UE chce śledztwa, (online) https://www.o2.pl/informacje/rosjanie-sfalszowali-referendum-konstytucyjne-ue-chce-sledztwa-6527843634223808a (dostęp: 28.07.2020 r.).Wróbel A. (2020a), Putin odracza glosowanie w sprawie konstytucji i ogłasza tydzień wolny od pracy, (online) https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C613041%2Cputin-odracza-glosowanie-w-sprawie-konstytucji-i-oglasza-tydzien-wolny-od (dostęp: 13.07.2020 r.).Wróbel A. (2020b), Rosja: poparcie dla zmian w konstytucji największe w Czeczenii i na anektowanym Krymie, (online) https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C674628%2Crosja-poparcie-dla-zmian-w-konstytucji-najwieksze-w-czeczenii-i-na (dostęp: 25.07.2020 r.).Wróbel A. (2020c), Rosja: Niezależni obserwatorzy chcą kontrolować głosowanie w sprawie konstytucji, (online) https://forsal.pl/artykuly/1482093,rosja-niezalezni-obserwatorzy-chca-kontrolowac-glosowanie-w-sprawie-konstytucji.html (dostęp: 25.07.2020 r.).Zieliński E. (2005), System konstytucyjny Federacji Rosyjskiej, Warszawa.
