Streszczenie: Rwanda jest formalnie republiką z systemem wielopartyjnym. Jednak ogromnym problemem państwa jest nieuporanie się z tragicznymi następstwami ludobójstwa roku 1994 przeprowadzonego przez etniczną grupę Hutu, rolniczą większość społeczeństwa, na arystokratycznej mniejszości Tutsi. Przy ogromnych, wciąż żywych sprzecznościach między grupami etnicznymi, 99% poparcie prezydenta (Tutsi) jawnie prezentującego przynależność do jednej grupy wydaje się być mirażem. W ostatnich latach opozycja (Hutu) wskazywała na prześladowania, a także rażące fałszerstwa i celowe zaniedbania przy każdorazowych wyborach prezydenckich oraz parlamentarnych. Rwanda, pomimo gwarancji konstytucyjnych o pluralizmie politycznym w rzeczywistości stała się państwem jednopartyjnym z pełną kontrolą nad opozycją i mediami.Słowa kluczowe: Rwanda, Afryka, ludobójstwo, hutu, tutsi, stabilizacjaSummary: Rwanda is formally a republic with a multi-party system. However, the state’s enormous problem is not dealing with the tragic consequences of the 1994 genocide carried out by the Hutu ethnic group, the agricultural majority of the population, on the aristocratic Tutsi minority. With the enormous, still alive, inter-ethnic contradictions, the 99% of support to the president (Tutsi), who overtly presents his affiliation with one particular group, seems like a mirage. In recent years, the opposition (Hutu) has pointed to persecution, as well as gross falsifications and deliberate negligence in each presidential and parliamentary elections. Rwanda, despite the constitutional guarantees of political pluralism, has in fact become a one-party state with full control over the opposition and the media.Key words: Rwanda, Africa, genocide, hutu, tutsi, Africa, stabilizationWstępRzeczownik „paroksyzm”, za Słownikiem języka polskiego, oznacza „krótkotrwały, lecz silny przejaw jakichś uczuć, zwykle negatywnych”. Tym terminem w literaturze przedmiotu dotyczącej prawa międzynarodowego oraz stosunków międzynarodowych zaczęto określać ludobójstwo przeprowadzone w 1994 r. na terenie Rwandy. Ów paroksyzm zapisał nowy rozdział w annałach historii konfliktów zbrojnych, a tym jej makabrycznej części -ludobójstwa. Zgodnie z Konwencją w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 r. „ludobójstwem jest którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub w części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich:a) zabójstwo członków grupy;b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznegoczłonków grupy;c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego;d) stosowanie środków mających na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy;e) przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy.” Niestety, zwrócił on w równiej mierze uwagę na niepowodzenie międzynarodowych organizacji rządowych oraz ich sił pokojowych [Cowell 2019] w realizacji ich sztandarowych celów jakim jest ochrona pokoju i bezpieczeństwa na świecie. Prawie 30 lat temu 7 kwietnia 1994 r., dominująca grupa etniczna Hutu w Republice Rwandy zwróciła się z dobrze zaplanowaną akcją przemocową względem mniejszości Tutsi, którą uważali za zdrajców. Zaledwie sto dni później , kiedy mordowanie i torturowanie współobywateli ustało, liczba ofiar śmiertelnych sięgnęła nawet miliona. Dane te są wciąż szacunkowe ze względu na trudności ze znalezieniem czy zidentyfikowaniem ciał zabitych, głównie Tutsi, ale także Hutu, którzy sprzeciwiali się rozlewowi krwi czy byli posądzanie o poparcie Tutsi. Wciąż znajdowane są miejsca dokonywania masowych morderstw, a współcześni Rwandyjczycy zgodnie uważają, że zmarłym należy się godny pochówek, a ich rodzinom – przeżycie ostatniego pożegnania. Powstają zatem oddolne inicjatywy, takie jak organizacje społeczne, które pomagają w przeprowadzeniu obrzędów pogrzebowych [Schreiber 2020]. Ma to także kojący wpływ dla całej wspólnoty narodowej, aby zamknąć ten tragiczny rozdział w niepodległej już historii i zacząć pracować nad rozwojem zjednoczonego na nowo kraju.Młoda republika podzielona na półKrólestwo Rwandy dominowało w regionie od połowy XVIII wieku, a to władcy Tutsi, stanowiący dwór rwandyjski, arystokrację, spośród których wywodzili się monarchowie, podbijali inne środkowoafrykańskie plemiona, narzucali im swoje panowanie, centralizowali władzę, a także wywierali naciski na rolniczy lud Hutu. Niemieckie rządy kolonialne rozpoczęły się u schyłku XIX w., włączając omawiane tereny w skład Niemieckiej Afryki Wschodniej w 1898 r. Niebawem, podczas I wojny światowej siły belgijskie zajęły Królestwo Rwandę w 1916 r. Zgodnie z postanowieniami Traktatu pokojowego podpisanego w Wersalu w 1919 r. ówczesne Królestwo Burundi zostało włączone w skład Ruanda-Urundi (pisownia zmieniona zgodnie z zasadami języka francuskiego, odnośnie do odpowiednio Rwandy i Burundi). Ruanda stała się terytorium mandatowym Belgii, jednak podobnie jak w innej swojej afrykańskiej kolonii, Kongu Belgijskim, Belgowie nie wywiązywali się z nałożonym im przez Ligę Narodów zobowiązań wprowadzając w Ruandzie-Urundi niehumanitarny i niezgodny z prawem międzynarodowym system wyzysku. Panowanie kolonialne, najpierw niemieckie, a potem belgijskie, opierało się na wykorzystaniu obowiązujących wówczas struktur plemiennych oraz systemu feudalnego z Tutsi na górze hierarchii. Belgowie w dużej mierze przyczynili się do znacznego pogłębienia różnic finansowych, społecznych, w tym edukacyjnych, a także politycznych pomiędzy Hutu i Tutsi. Monarchia belgijska współpracowała z arystokracją Tutsi, blokując tym samym Hutu drogę do społecznego awansu czy jakiegokolwiek poprawienia warunków życiowych. W 1946 r. Ruanda-Urundi stała się terytorium powierniczym ONZ pod warunkiem pomocy Belgów z transformacją ustrojową dla Ruandy jako już niepodległej jednostki na arenie międzynarodowej. W 13 lat później, oba kraje związkowe, Rwanda i Burundi otrzymały autonomię wewnętrzną. Lud rolniczy Hutu stanowił znaczącą większość społeczeństwa, a przewaga liczebna wraz z poczuciem upokorzenia przez dekady przeprała miarkę w 1959 r., zaledwie na trzy lata przed uzyskaniem niepodległości od Belgii. Ludność Hutu obaliła rządzącego króla podczas wojny domowej zakończonej dwa lata później przy całkowicie biernej postawie powiernika – Belgii. Rok wcześniej, w 1960 r. Kongo wywalczyło niepodległość, co jedynie przyspieszyło nadanie niepodległości zarówno Rwandzie, jak i Burundi 1 lipca 1962 r. [Prunier 2002; Zielińska 2018]. W ciągu następnych kilku lat tysiące Tutsi zginęło, a około 150 tys. zostało zesłanych do sąsiednich krajów. Kolejne pokolenie tych wygnańców utworzyły później grupę rebeliantów, Rwandyjski Front Patriotyczny (ang. Rwandan Patriotic Front RPF), która wyczekiwała momentu zemsty. Ta rozpoczęła się początkowo w formie wojny domowej w 1990 r. poprzez atak oddziałów RPF z granicy z Ugandą. Działania militarne pociągnęły za sobą pogłębienie kryzysu politycznego oraz gospodarczego, młodego państwa wciąż niejednorodnego i nieumiejącego ugasić napięć etnicznych. Władzom Rwandy, na czele z prezydentem Juvénalem Habyarimana, byłym generałem, który w 1973 r. przeprowadził bezkrwawy zamach stanu utrzymując władze Hutu, pomagały oddziały zbrojne belgijskie, francuskie i zairskie . Prezydent znowelizował konstytucję w 1991 r. wprowadzając system wielopartyjny oraz swobody obywatelski, m.in. wolność prasy [Britannica 2021]. Dwa lata później strony zawarły pod egidą ONZ porozumienie pokojowe, które zakładało utworzenie rządu tymczasowego z udziałem obu stron konfliktu, a także bezpieczny, tj. bez represji, powrót Tutsi z Ugandy. 6 kwietnia 1994 r. w katastrofie lotniczej zginął Prezydent Habyarimana. Rządzący Hutu, głównie gwardia prezydencka szybko obwiniła Tutsi o spowodowanie wypadku, co stało się pretekstem do przeprowadzenie masakry począwszy już od następnego dnia. Mordy na Tutsi przeprowadzały zarówno formalne oddziały wojskowe, jak również bojówki Hutu (Interahamwe i Impuzamugambi) [Costanza 2014; Gourevitch 1996]. Ostatecznie, Tutsi RPF pokonało armię oraz milicję Hutu ustanawiając rząd jedności narodowej pod kierownictwem Tutsi. Dwa miliony wychodźców powoli zaczęło powracać z państw ościennych, choć nie wszyscy zdecydowali się na przeniesienia już ułożonego w innym państwie życia.Na drodze do (nie)demokracjiNa terenie 26.338 km² zamieszkuje obecnie 12.943.132 osób, co przekłada się na czołową w Afryce pozycję najbardziej zaludnionego państwa [CIA 2021]. Obecnie ustrój państwa to republika prezydencka, gdzie pierwsze wybory samorządowe odbyły się w 1999 r, podczas gdy pierwsze wybory prezydenckie i parlamentarne po ludobójstwie - dopiero w 2003 r. Pod koniec XX w. Rwanda zaangażowała się w konflikt w sąsiadującej Demokratycznej Republice Konga. Władze (z przeważającą większością Tutsi) tłumaczyły swoje działania koniecznością obrony granic przed rebeliantami Hutu, jednakże nie można nie wspomnieć o intratnych korzyściach wynikających z udziału w tej wojnie. Otóż armia rwandyjska czerpała ogromne dochody z wydobycia bogactw naturalnych na okupowanych przez siebie terenach. Władze kongijskie pomagały natomiast w rozbrajaniu bojówek Hutu odpowiedzialnych za masakrę w 1994 r. [Gagnon-Hartman 2018; Montague 2002]. W marcu 2000 roku prezydentem Rwandy został Paul Kagame (Tutsi). Postać ta jest bardzo kontrowersyjna, co nie jest wcale novum w burzliwej postkolonialnej historii narodów Afryki. Dla jednych jest on bohaterem narodowym, który słusznie sprawuje najwyższy urząd w państwie. Dla drugich natomiast postać Kagame to przykład zdrady, korupcji, dojścia do władzy po trupach, z krwią współobywateli na rękach. Jest on wszak nazywany twórcą oraz „głównym architektem” II wojny kongijskiej, nie bez przyczyny nazywanej afrykańską wojną światową (1998-2003) [Julien 2014; McGreal 2008].W maju 2003 r. przeprowadzono w referendum ogólnonarodowe. W jego wyniku przyjęto projekt nowej konstytucji, która wskazywała na ogromne przejdzie ustrojowe w kierunku demokracji. Wskazywano w projekcie ustawodawczym taki wartości jak równość wszystkich obywateli w prawie, poszanowanie każdej osoby, a także zakaz dyskryminacji przejawiający się m.in. we wszelkich formach podsycania do nienawiści na tle etnicznym czy też tworzenia grupy czy partii politycznych identyfikujących się z określoną grupą etniczną, religią lub klanem. [UNAN 2020]. W maju 2010 r. Paul Kagame po raz trzeci wygrał wybory prezydenckie (tuż po wcześniejszej reelekcji w 2003 r.) przy rzekomym poparciu 93% ludności, choć według opozycji nastąpiło to w wyniku fałszerstwa [Halland 2010]. W Rwandzie kadencja prezydencka trwa 7 lat, stąd w przy okazji kolejnej elekcji w 2017 r. Kagame ponownie wygrał wybory zdobywając 99% głosów. Czwarta kadencja była możliwa dzięki zmianie konstytucji w 2016 r., gdzie nowelizacja ustawy zasadniczej została sporządzona i przegłosowana przez parlament specjalnie na okoliczność nadchodzących wyborów prezydenckich [Burke 2017].Rwanda jest formalnie republiką z systemem wielopartyjnym. Parlament funkcjonuje w systemie dwuizbowym, gdzie w niższej izbie, Izbie Reprezentantów zasiada 80 parlamentarzystów, a w wyższej, Senacie, 26 senatorów. Senatorzy wybierani są w następujący sposób: 12 osób dostaje się do parlamentu poprzez wybory bezpośrednie, 8 jest mianowanych przez prezydenta, 4 jest wybieranych przez komitet zarejestrowanych partii politycznych (National Consultative Forum of Political Organizations), a 2 jest z nadania szkół wyższych. Ich kadencja wynosi 8 lata. Reprezentacji do izby niższej z kolei są w wybierani w wyborach proporcjonalnych (53 miejsca), 24 kobiet jest kolejno mianowanych przez specjalne grupy działające jako lobbujące na rzecz równouprawnienia w instytucjach państwowych, kolejne 3 osoby są przedstawicielami młodych acz pełnoletnich obywali, a także niepełnosprawnych działające w interesie edukacji oraz miejsc i poprawy warunków pracy dla tych dwóch kategorii ludności. Kadencja Izby Reprezentantów trwa 5 lat. Należy podkreślić, iż dzięki rozwiązaniu legislacyjnemu, aby w izbie niższej 30% miejsc zarezerwowanych było dla kobiet, Rwanda znalazła się wśród krajów z największą liczbą kobiet w parlamencie na świecie [NCFPO 2021]. Konstytucja, jak zostało to wcześniej wskazane, została przyjęta w wyniku referendum dnia 26 maja 2003 r., a obowiązuje od 4 czerwca 2003 r. Prezydent, zgodnie z systemem prezydencko-parlamentarny jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych dysponuje kompetencjami umożliwiającymi kontrolowanie zarówno parlamentu, jak i rządu. Stąd Paul Kagame skorzystał w tego przywileju i dokonał nowelizacji ustawy zasadniczej aż trzy razy (jak do tej pory) w latach 2008, 2010, 2015. Władzę wykonawczą pełni rząd z premierem, Édouard Ngirente powołanym przez prezydenta w sierpniu 2017 r. Po ludobójstwie krajem rządziły różne rządy koalicyjne (tworząc rząd wielopartyjny) Tutsi z Hutu. Jednak od 2000 r. partia Tutsi zdobywała coraz większą władzę. W ostatnich latach opozycja czuła się zagrożona, ale także prześladowana przez władze kraju zarzucając każdorazowa przy wyborach prezydenckich czy parlamentarnych rażące fałszerstwa i celowe zaniedbania. Przy ogromnych, wciąż żywych sprzecznościach między grupami etnicznymi, 99% poparcie prezydenta jawnie prezentującego przynależność do jednej grupy wydaje się być mirażem. Rwanda, pomimo gwarancji konstytucyjnych o pluralizmie politycznym w rzeczywistości stała się państwem jednopartyjnym z pełną kontrolą nad opozycją i mediami w kraju.ZakończenieKoła sprawiedliwości obracają się powoli, jedna rana na społeczeństwie rwandyjskim w postaci ludobójstwa roku 1994 nie wydaje się być możliwa do zabliźnienia. Wielu sprawców bestialskich mordów pozostaje do dnia dzisiejszego bezkarnych, wielu udało się zbiec do Europy. Za bezpieczną przystań dla zbiegłych zbrodniarzy wojennych uznaje się Francję, gdyż jako jedyne państwo blokowało wnioski o ekstradycję do Rwandy. Jak dotąd tylko trzech (sic!) sprawców zostało skazanych przez sądy we Francji - suma, którą Alain Gauthier uważa za całkowicie nie do przyjęcia. Jednak walka o sprawiedliwość to po prawie 30 latach od dokonania zbrodni Hutu na Tutsi to prawdziwy wyścig z czasem. Organizacje takie jak Collective of Civil Plaintiffs for Rwanda (CPCR) wniosło ponad 40 wniosków o wszczęcie postępowania karnego, jednak z każdym rokiem coraz trudniej znaleźć jest wiarygodne źródła czy dowody na dokonanie ludobójstwa [DW 2019a].Młodzi Rwandyjczycy dorastają pod płaszczem milczenia, niejako doświadczając społeczne tabu na temat traumatycznego okresu swojej ojczyzny. Pokolenie powojenne nie jest w stanie funkcjonować efektywnie doświadczając na każdym kroków skutków ludobójstwa, gdzie przeważająca większość nie może chodzić do szkoły z powody braku placówek czy wykształconych nauczycieli, konieczności pracy zarobkowej przy braku ojca – z powodu śmierci poniesionej podczas ludobójstwa, uprowadzenia, odsiadywania wyroku więzienia za zbrodnie lub w wyniku zemsty politycznej [DW 2019b]. Przestrzeń publiczna także wykorzystuje to tabu nie odnosząc się do kwestii odpowiedzialności za ludobójstwo. Można założyć, że za taktykę poradzenia sobie z tragicznymi wspomnieniami obywateli, czy tych żyjących w Rwandzie czy tych na wygnaniu w sąsiednich państwach, państwo przyjęto pragmatyczną strategię ciszy. Jednak wymieniając listę ograniczeń praw obywatelskich i politycznych, w tym bezpodstawnych zatrzymań i tortur, niewyjaśnionych zaginięć, porwań i zabójstw, nie można nie odnieść racjonalnego wrażenia, iż zajęcie się spuścizną ludobójstwa w Rwandzie wydaje się być jedynym sposobem uniknięcia podobnie tragedii narodowej w przyszłości [Bar 2013; Cowell 2019; Davidson 2011].Nieco ponad połowa populacji Rwandy ma mniej niż 20 lat. To społeczeństwo bardzo młode, jak większość narodów afrykańskich, gdzie umieralność z powodu głodu, wojen i epidemii jest wysoka, a większość obywateli nie dożywa sędziwych lat, jak ich rówieśnicy na innych kontynentach. Depresja i trauma pośród młodych ludzi w wieku produkcyjnym, na których wszak powinna opierać się gospodarka rozwijającego się państwa Rwanda, z powodu trudnych warunków życia, braku perspektyw wyrwania się z marazmu, świadomości znikomej możliwości poprawy warunków życia wobec de facto niedemokratycznych struktur państwowych, pogłębiają społeczny zastój, w tym indywidualne tragedie jednostek. Wiara w nastanie rządów prawa, gdzie równość obywateli, bez względu na ich poglądy polityczne czy przynależność etniczną jest zatem mrzonką.Bibliografia:Bar J. (2013), Po ludobójstwie. Państwo i społeczeństwo w Rwandzie 1994-2012, Księgarnia Akademicka, Kraków.Britannica (2021), Rwanda: Government and Society: https://www.britannica.com/place/Rwanda/Government-and-society [dostęp: 5.03.2021].Brudnicka J., Trybuł W. (2018), Wybrane aspekty funkcjonowania państwa w XXI w., Wyd. Semper, Warszawa.Burke J. (2017), Paul Kagame re-elected president with 99% of vote in Rwanda election, “The Guardian”: https://www.theguardian.com/world/2017/aug/05/paul-kagame-secures-third-term-in-rwanda-presidential-election [dostęp: 5.03.2021].Bytyń A.M. (2010), Obcy wśród swoich – obozy uchodźców wewnętrznych w Sudanie, „Forum Politologiczne”, vol. 10.CIA (2021), Rwanda: https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/rwanda/ [dostęp: 5.03.2021].Cowell A. (2019), Rwanda Marks 25 Years Since the Genocide. The Country is Still Grappling with its Legacy, The New York Times: https://www.nytimes.com/2019/04/06/world/africa/rwanda-genocide-25-years.html [dostęp: 5.03.2021].Davidson B. (2011), Społeczna i polityczna historia Afryki w XX wieku, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.Deutsche Welle (DW) (2019a), Bringing the Murderers to Justice - Twenty-Five Years After the Rwandan Genocide: https://www.dw.com/en/bringing-the-murderers-to-justice-twenty-five-years-after-the-rwandan-genocide/av-49340504 [dostęp: 5.03.2021].Deutsche Welle (DW) (2019b), The trauma of Rwanda’s post-genocide generation: https://www.dw.com/en/the-trauma-of-rwandas-post-genocide-generation/a-49458872: [dostęp: 5.03.2021].Gagnon-Hartman S. (2018), The Congo Wars: The Curse of Mineral Wealth Explored, “The MacGill International Review”: https://www.mironline.ca/congo-war/ [dostęp: 5.03.2021].Gourevitch P. (1996), After Genocide: A conversation with Paul Kagame, “Transition” No.72.Holland H. (2010), Rwanda's Kagame wins election by landslide, “Reuters”: https://www.reuters.com/article/idAFJOE67A0EP20100811 [dostęp: 5.03.2021].Jullien M. (2004), Rwanda genocide: 'Domino effect' in DR Congo, “BBC”: https://www.bbc.com/news/world-africa-26946982 [dostęp: 5.03.2021].Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 r. (Dz. U. z 1952 r. nr 2, poz. 9).Kostanza K. (2014), Rwanda: 20 Years Later: https://www.worldvision.org/disaster-relief-news-stories/rwanda-20-years-later [dostęp: 5.03.2021].McGreal Ch. (2008), The roots of war in eastern Congo, “The Guardian” (16.05.2008).National Consultative Forum of Political Organizations (NCFPO) (2021): https://forumfp.org.rw/index.php?id=2 [dostęp: 5.03.2021].Montague D. (2002), Stolen Goods: Coltan and Conflict in the Democratic Republic of Congo, “SAIS Review” No 22(1).Prunier G. (2020), The Rwanda Crisis: History of a Genocide, Hurst & Company, Londyn 2020.Schreiber M. (2020), Rwanda's Genocide Ended 26 Years Ago. Survivors Are Still Finding Mass Graves: https://www.npr.org/2020/07/16/891815028/rwandas-genocide-ended-26-years-ago-survivors-are-still-finding-mass-graves?t=1614943038422 [dostęp: 5.03.2021].United Nations Association of Norway (UNAN) (2020), Rwanda: https://www.fn.no/Land/rwanda [dostęp: 5.03.2021].Zielińska A. (2018), Hate media wobec ludobójstwa w Rwandzie w 1994 roku, Fundacja DDKK, Siemianowice Śląskie 2018."Documentary Screening on Rwanda" by United Nations Photo is licensed under CC BY-NC-ND 2.0
