Afryka jest niezwykle zróżnicowanym kontynentem, który zmaga się z wieloma problemami natury społecznej, gospodarczej oraz politycznej. Na ich tle kwestie związane z ochroną środowiska czy klimatu mogą jawić się jako zagadnienia marginalne. A przecież to środowisko naturalne jest conditio sine qua non istnienia i rozwoju poszczególnych społeczeństw. Zbyt często zapomina się, iż jego stan jest istotnie powiązany z produkcją odpowiedniej ilości jedzenia, a przez to osiągnięciem samowystarczalności żywnościowej, a te z kolei mogą rodzić konkretne implikacje gospodarcze w postaci konieczności wygenerowania odpowiednich dochodów na zakup żywności na rynkach światowych lub prowadzić do klęsk głodu. Coraz częściej podnosi się, że poważnym zagrożeniem dla niektórych państw afrykańskich jest pustynnienie, wysychające studnie i rzeki oraz kurcząca się powierzchnia ziemi pod uprawy. Widocznie zmniejszają się również zasoby naturalne – zarówno w skali mikro, jak i makro. Przewiduje się, że w przyszłości to właśnie te czynniki mogą mieć charakter konfliktogenny, pośrednio przyczyniający się do znaczących migracji ludzi. Zanieczyszczenie powietrza jest kolejnym wyzwaniem z jakim mierzą się aglomeracje miejskie w państwach afrykańskich.Ochrona środowiska staje się coraz pilniejszą kwestią. Coraz trudniej bowiem zanegować nie tylko bezpośredni wpływ przyrody na życie i zdrowie pojedynczego człowieka, ale także znaczenie jakie ma dla rozwoju i dobrostanu całych społeczeństw. Odpowiedzialnością za ochronę środowiska należy w pierwszej kolejności obarczyć władze państwowe[1]. To one są podstawową strukturą gwarantującą zapewnienie społeczeństwu właściwych pod względem ekologicznym warunków życia. Zadania państwa mają z jednej strony charakter prewencyjny polegający na powstrzymaniu się od działań godzących w środowisko naturalne, ale również czynny – koncentrujący się na aktywnym przeciwdziałaniu lub zapobieganiu szkodliwym wpływom na jego stan oraz usuwaniu szkód już powstałych[2]. Trzeba jednak pamiętać, że „w przypadku ochrony środowiska potrzeba nam myślenia globalnego i prawodawstwa uniwersalnego, ponieważ środowisko i jego zanieczyszczenia nie znają granic państwowych, są ze swojej natury transgraniczne”[3]. Stąd też współcześnie na prawo ochrony środowiska składają się normy zawarte w prawie międzynarodowym oraz przepisy krajowe, a nade wszystko konstytucja z racji jej miejsca w hierarchii aktów prawnych.W rodzimej literaturze przedmiotu coraz więcej uwagi poświęca się kwestiom związanym z ochroną środowiska – również w aspekcie porównawczym. Rozwiązania przyjęte w poszczególnych państwach kontynentu afrykańskiego pozostają jednak nadal poza głównym nurtem zainteresowań badawczych. Dlatego też celowe wydaje się uzupełnienie tej luki poprzez przeprowadzenie analizy konstytucyjnych regulacji odnoszących się do ochrony środowiska na przykładzie wybranego kraju tego regionu. W tym kontekście właściwym wyborem wydaje się być Uganda. Po pierwsze, ze względu na położenie geograficzne i bogactwo naturalne kraju, ale nade wszystko z racji stosunkowo obszernych regulacji „środowiskowych” zawartych w konstytucji. Podstawowym celem analizy jest ustalenie w jakim stopniu ich wprowadzenie realnie wpływa na zabezpieczenie stanu środowiska naturalnego. Przestrzeganie tych przepisów determinuje bowiem zachowanie istniejącego ekosystemu. Życie i dobrostan obywateli Ugandy są bezpośrednio powiązane ze stanem środowiska naturalnego – być może w sposób nieporównywalny z innymi częściami globu.Pierwszorzędne znaczenie w toku prowadzonego wywodu miała analiza przepisów rangi konstytucyjnej, mniejsze natomiast miało przedstawienie konkretnych przypadków zagrażających środowisku przyrodniczemu. Warunkowało to zastosowanie konkretnych metod badawczych i przesądziło o wykorzystaniu w publikacji metody prawno-dogmatycznej, a jedynie pomocniczo – historycznej i empirycznej.Uganda położona jest we wschodniej części Afryki. Stolicą państwa jest Kampala. Językami urzędowymi są język angielski i suahili. Całkowita powierzchnia kraju wynosi 241,038 km2, z czego grunty rolne zajmują 71,2%, grunty orne 34,3%, uprawy trwałe 11,3%, pastwiska trwałe 25,6%, natomiast lasy 14,5%[4]. Warto wspomnieć, że ok. 8% ogólnej powierzchni państwa stanowią obszary ustawowo chronione. Uganda nie ma dostępu do morza, a jej granice lądowe przebiegają z następującymi państwami:Demokratyczną Republiką Konga - 877 km,Kenią – 814 km,Rwandą – 172 km,Sudanem Południowym – 475 km,Tanzanią – 391 km.Populacja kraju wynosi 44712 143 i jest jedną z najszybciej rosnących na świecie[5]. Należy zaznaczyć, że w strukturze społecznej dominują najmłodsi (w wieku 0-14 lat), a współczynników dzietności, który wynosi on 5,8 dziecka na kobietę, jest jednym z najwyższych w skali globu. Szacuje się, że tak dynamiczny wzrost liczby ludności może w przyszłości skutkować ograniczeniami w dostępie do ziemi uprawnej i zasobów naturalnych, a przez to negatywnie wpłynąć na produkcję i dystrybucję żywności, a być może nawet prowadzić do klęski głodu. Kraj jest zróżnicowany pod względem stopnia rozwoju. Zapóźnione są regiony położone na północy i północnym wschodzie kraju, co stanowi konsekwencję licznych konfliktów, które toczyły się na tych terenach.Obecnie Uganda jest republiką. Jednak do momentu uzyskania niepodległości w 1962 r. pozostawała formalnie kolonią Imperium Brytyjskiego. Pierwsze kontakty z Brytyjczykami miały miejsce w latach 60. XIX w. wraz z pojawieniem się odkrywców poszukujących źródeł Nilu. W kolejnych dekadach związki z Wielką Brytanią uległy dalszej intensyfikacji poprzez zawieranie licznych umów handlowych i ustanowienie Protektoratu Ugandy w 1894 r.[6]Kolonizatorzy wyznaczyli granice Ugandy nie respektując jednak różnic pomiędzy zamieszkującymi te tereny grupami etnicznymi. Po wyzwoleniu się spod dominacji brytyjskiej to właśnie ten rozziew kulturowy oraz dysproporcje w sposobie organizacji społeczno-politycznej hamowały procesy kształtowania się sprawnie działających struktur państwowych. Już po uzyskaniu niepodległości Uganda doświadczyła niestabilności politycznej i gospodarczej, a także stała się areną bratobójczych walk i ludobójstwa[7]. Wystarczy wspomnieć, iż w jedynie w okresie dyktatorskich rządów Idi Amina (1971-1979) śmierć poniosło około 300000 jego przeciwników politycznych. Natomiast wojna partyzancka i łamanie praw człowieka pod rządami Miltona Obote (1980-1985) szacuje się, że pochłonęły kolejne 100 000 ofiar. W 1986 r. w wyniku zamachu stanu władzę w kraju przejął Yoweri Museveni. W grudniu 2017 r. decyzją parlamentu zniesiono ograniczenia wiekowe przewidziane do sprawowania urzędu prezydenta, umożliwiając tym samym jego ponowne kandydowanie. Wraz z dojściem do władzy Museveniego sytuacja gospodarcza i polityczna uległa nieznacznej poprawie, chociaż kraj ten nadal boryka się z licznymi problemami. Wśród nich pierwszorzędne znaczenie mają ubóstwo i wszechobecna korupcja, skokowy wzrost populacji, słabo rozwinięta infrastruktura i sektor energetyczny, a także deficyty w zakresie funkcjonowania instytucji demokratycznych i przestrzegania praw człowieka[8]. Sytuacja gospodarcza i społeczna Ugandy mogłaby być zgoła odmienna. Jest to bowiem kraj zasobny w miedź, kobalt, wapień, sól oraz złoto. O jej bogactwie naturalnym świadczą także lasy, wiele gatunków dzikich zwierząt, woda i tereny podmokłe. Całkowita powierzchnia lasów zajmuje 49500 km2, z czego większość jest położona w zachodniej części kraju w regionach Kibale, Kabarole i Bundibugyo. Lasy pozostają głównie własnością prywatną – w rękach indywidualnych skupionych jest 70% powierzchni lasów. Pozostałe 30% jest zarządzane przez instytucje państwowe – Lasy Państwowe, organy samorządowe i Ugandyjski urząd ds. ochrony dzikiej przyrody[9]. Kraj ten jest siedliskiem wielu gatunków zwierząt m.in. hipopotamów, krokodyli, słoni, żyraf, bawołów i antylop. Jest to też jedno z ostatnich miejsc występowania goryla górskiego. Główną cechą charakterystyczną Ugandy pod względem hydrologicznym jest rozległy, połączony system jezior równikowych, tworzących górną część Nilu Białego. Dzięki wielości jezior i rzek kraj ten jest żyzny i dobrze nawodniony. W południowej części Ugandy znajduje się największe na świecie jezioro tropikalne i drugie co wielkości jezioro słodkowodne – Jezioro Wiktorii. Gwoli ścisłości należy dodać, iż jezioro to znajduje się w granicach terytorialnych trzech państw – oprócz Ugandy również Kenii i Tanzanii. Uganda posiada również rozległe tereny podmokłe. Występują one niemal we wszystkich rejonach kraju i zajmują około 13% całkowitej powierzchni kraju[10]. Uganda jest krajem niezwykle różnorodnym pod względem przyrodniczym. Środowisko naturalne i jego zasoby są istotnym elementem warunkującym przyszłość i dobrobyt państwa. Jest ono jednak zagrożone przez szereg czynników zewnętrznych – w większości spowodowanych działalnością człowieka. Za kluczowe zagrożenia należy uznać osuszanie terenów podmokłych dla celów rolniczych, wycinkę drzew, nadmierny wypas zwierząt, erozję gleby, zanieczyszczenie wody przez zrzuty przemysłowe oraz powszechne kłusownictwo. Dlatego też w celu ochrony zasobów środowiskowych przed nadużyciami i degradacją wypracowano kompleksowe rozwiązania prawne.III.Dokonując analizy ugandyjskich rozwiązań prawnych w sferze środowiska należy w pierwszej kolejności przypomnieć o rosnącym wpływie prawa uchwalanego ponad granicami państw, chociażby w ramach organizacji międzynarodowych, a także o dostosowywaniu prawodawstwa krajowego do wyzwań zglobalizowanego świata, w tym przede wszystkim w celu zwalczania globalnych zagrożeń wobec środowiska naturalnego[11]. O skali zjawiska najlepiej świadczą dane zgromadzone przez Program Narodów Zjednoczonych do spraw Ochrony Środowiska (UNEP). Zgodnie z tymi szacunkami zawarto już ponad 900 wielostronnych porozumień międzynarodowych i 1500 umów bilateralnych odnoszących się do problemów związanych z ochroną środowiska naturalnego[12].Również Uganda jest sygnatariuszem porozumień międzynarodowych, które należy traktować jako istotne narzędzie w przeciwdziałaniu zagrożeniom dla środowiska i klimatu. Mianowicie, jest ona stroną:Protokołu z Kioto (1997)konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia w państwach dotkniętych poważnymi suszami i/lub pustynnieniem, zwłaszcza w Afryce (1994)konwencji o różnorodności biologicznej (1992)ramowej konwencji ONZ w sprawie zmian klimatu (1992)konwencji bazylejskiej (dotycząca kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych) (1989)konwencji wiedeńskiej w sprawie ochrony warstwy ozonowej (1985)konwencji ONZ o prawie morza (1982)konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (1973)konwencji ramsarskiej o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe jako środowisko ptactwa wodnego (1971)W systemie prawa krajowego podstawowe znaczenie ma Konstytucja Republiki Ugandy z 8 października 1995 r.[13] W dotychczasowej historii niepodległej Ugandy należy odnotować istnienie trzech wcześniejszych aktów tej rangi. Według Benjamina J. Odoki żaden z nich nie odpowiadał w zadowalający sposób na potrzeby i aspiracje narodu[14]. Uzasadnione kontrowersje budziły sposób uchwalenia i przyjęte rozwiązania prawne. Przyczyniły się one do utrwalenia ponad trzydziestoletniego kryzysu politycznego i konstytucyjnego w państwie[15]. Obecna sytuacja polityczna w Ugandzie również oceniana jest krytycznie[16].Obowiązująca ustawa zasadnicza jest aktem prawnym o dużej szczegółowości. W systematyce konstytucji wyróżnić należy 288 artykuły ujęte w 19 rozdziałów. Są one poprzedzone preambułą. Tekst konstytucji otwiera prezentacja celów i zasad polityki państwa. Do ustawy zasadniczej dołączono również siedem wykazów, które odnoszą się do takich kwestii jak choćby granice państwa oraz ludy tubylcze zamieszkujące terytorium Ugandy według stanu z 1926 r.Kwestie związane z szeroko rozumianą ochroną środowiska zostały ujęte zarówno w celach i zasadach polityki państwa oraz w pozostałych przepisach konstytucji. Co do zasady ochrona środowiska może być szeroko lub pośrednio uregulowana na poziomie konstytucyjnym. Mogłoby się wydawać, że szczególnie uwrażliwione na problem zabezpieczenia stanu przyrody będą państwa bogatej północy i znajdzie to odbicie w ich prawodawstwie. Trzeba jednakże zauważyć, że również wśród państw położonych w Afryce, Azji czy Ameryce Południowej rośnie świadomość konieczności i znaczenia prawnego uregulowania ochrony środowiska na poziomie ustawy zasadniczej. Z jednej strony przepisy rangi konstytucyjnej eksponują kolektywny wymiar środowiska i odnoszą się do idei zrównoważonego rozwoju, stanowią o potrzebie racjonalnego eksploatowania zasobów naturalnych oraz o zachowaniu bezpiecznego i zdrowego środowiska dla obecnego i przyszłych pokoleń. Z drugiej – stanowią o prawach i obowiązkach jednostki. Najczęściej regulacją objęte jest prawo do czystego i zdrowego środowiska oraz obowiązek ochrony i zachowania środowiska i zasobów naturalnych[17]. Analizując ugandyjskie konstytucyjne przepisy dotyczące środowiska naturalnego w pierwszej kolejności należy odnotować, iż w zasadzie XIII wymienionej w celach i zasadach polityki państwa wskazuje się, że na państwie ciąży obowiązek ochrony zasobów naturalnych, w tym gruntów, wody, terenów podmokłych, minerałów, ropy, fauny i flory. Działania te są wykonywane w imieniu Narodu. Środowisko traktowane jest zatem jako dobro wspólne.Naczelną zasadą rządzącą ochroną środowiska jest zasada zrównoważonego rozwoju rozumiana jako rozwój gwarantujący zapewnienie potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń[18]. Zasada ta została expressis verbis wyrażona w konstytucji Ugandy (zasada XXVII). Jest ona widoczna w nakazie skierowanym do organów państwowych, aby promowały wspomnianą koncepcję i co się z tym wiąże – dążyły do zwiększania świadomości społecznej w zakresie konieczności gospodarowania zasobami ziemi, powietrza i wody w sposób rozsądny i efektywny. Jest to zadanie ważkie zarówno w krótkiej jak i długofalowej perspektywie. Wymaga ono zharmonizowania potrzeb związanych z rozwojem gospodarczym a obawami przed naruszeniem stanu środowiska naturalnego. Do władz państwowych kierowany jest także postulat minimalizowania szkód i zniszczeń związanych z eksploatacją środowiska oraz prowadzenia polityki energetycznej spełniającej potrzeby ludności, a jednocześnie bezpiecznej dla środowiska naturalnego. Zgodnie z brzmieniem konstytucji współpraca pomiędzy organami państwowymi a samorządowymi na rzecz tworzenia i rozwoju parków, rezerwatów i obszarów rekreacyjnych oraz ochrony zasobów naturalnych i bioróżnorodności Ugandy jest szczególnie pożądana.Niewiele państw afrykańskich zdecydowało się na skodyfikowanie prawa do czystego i zdrowego środowiska. W tym wąskim gronie znalazła się jednak Uganda. Prawo do czystego i zdrowego środowiska zostało wyrażone w art. 39 konstytucji i osadzone w szerszym kontekście praw i wolności człowieka i obywatela. Wypada zwrócić uwagę na dwa aspekty. Po pierwsze, prawo to jest zaskarżalne, o czym przesądza jego usytuowanie w systematyce konstytucji, i przysługuje „każdemu Ugandyjczykowi”[19]. Po wtóre, koresponduje ono wyraźnie z art. 24 Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów zgodnie z którym „wszystkie ludy mają prawo do zadowalającego ogólnego stanu środowiska sprzyjającego ich rozwojowi”[20].Tradycyjnie prawo do czystego i zdrowego środowiska klasyfikuje się jako prawo III generacji – prawo solidarnościowe. Z jednej strony jest prawem kolektywnym jako że „przekłada się na efekt wspólnej egzystencji wszystkich ludzi w jednym ekosystemie, dbania o dobro wspólne – środowisko”[21], ale z drugiej ma wymiar indywidualny. Sprowadza się bowiem do jednostkowej odpowiedzialności za stan środowiska[22]. Pełna realizacja prawa do czystego i zdrowego środowiska wymaga połączenia wspólnych wysiłków organów władzy, całego społeczeństwa i jego poszczególnych członków. Wyraz temu dają dwie konstytucyjne regulacje. Mianowicie, art. 17 i art. 245 ustawy zasadniczej. Pierwszy z nich zawiera katalog obowiązków obywatelskich. Wśród nich wymieniono wprost nakaz tworzenia i ochrony czystego i zdrowego środowiska. Adresatem tej normy są obywatele Ugandy. Z kolei drugi wspomniany przepis tj. art. 245, umiejscowiony w rozdziale XV konstytucji zatytułowanym „Grunty i środowisko”, konkretyzuje normę wyrażoną w zasadzie XVII konstytucji. Jak zostało to już wspomniane państwo ma obowiązek korzystać z zasobów naturalnych w sposób zrównoważony, tak by zaspokoić potrzeby rozwojowe i środowiskowe współczesnego i przyszłych pokoleń. W art. 245 jako organ właściwy do podjęcia działań na rzecz ochrony środowiska wskazuje się parlament. Działalność legislacyjna powinna być ukierunkowana na ochronę i zachowanie środowiska przed nadużyciami, zanieczyszczeniem i degradacją, a także na takie zarządzanie środowiskiem by zapewnić zrównoważony rozwój i promować świadomość ekologiczną.Dla kompletności wywodu wypada jeszcze nadmienić o regulacjach zawartych w art. 244 konstytucji, które odnoszą się do eksploatacji zasobów mineralnych. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu surowce mogą być wydobywane w interesie indywidualnych posiadaczy ziemskich, samorządu lokalnego i rządu centralnego[23]. Ustawa zmieniająca konstytucję Ugandy z 2005 r. wprowadziła istotną zmianę, dodając po raz pierwszy do tekstu ustawy zasadniczej wzmiankę o ropie naftowej. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 244 wszystkie zasoby minerale i ropa naftowa w, na lub pod jakimkolwiek gruntem lub wodami w Ugandzie znajdują się w gestii rządu działającego w imieniu Republiki Ugandy.Na marginesie głównych rozważań dotyczących konstytucyjnych regulacji ochrony środowiska warto zauważyć, że w 2019 roku Uganda jako pierwszy kraj kontynentu afrykańskiego dołączyła do grona państw uznających tzw. prawa natury (rights of nature)[24]. Prawa natury są sankcjonowane na poziomie krajowym, regionalnym lub lokalnym. Pierwszym państwem na świecie uznającym w konstytucji prawa natury był w 2008 r. Ekwador[25].Zorientowanie na prawa natury jest swoistą rewolucją filozoficzną w myśleniu o roli i traktowaniu przyrody – jest to przejście od antropocentryzmu ku biocentryzmowi. Jest ono osadzone w przekonaniu, iż konkretne systemy prawne powinny uznawać naturę za podmiot posiadający prawa, a nie za własność kontrolowaną przez człowieka. W rezultacie prawa świata przyrody powinny być respektowane, a działalność człowieka musi być prowadzona w taki sposób aby zapobiegać degradacji środowiska naturalnego[26]. Kluczowe znaczenie ma stworzenie mechanizmów pozwalających zachować integralność ekologiczną i zapobiegać zachwianiu ekosystemu. W poszczególnych państwach konkretyzacja praw natury może przybierać różne formy. To co jest jednak wspólne to założenie, że przyroda ma nieodłączne prawa do istnienia, rozwoju i pełnienia funkcji ekologicznych. Według tej koncepcji ludzi uznaje się za nieodłączną część przyrody. I to na nich spoczywa wspólna odpowiedzialność za poszanowanie i ochronę ekosystemów.Prawa natury często korespondują z lokalnymi tradycjami kulturowymi, szczególnie mocno będąc osadzone w obyczajowości i religijności ludów tubylczych. Realizacja tych praw powinna dawać danej społeczności możliwość udziału w procesach decyzyjnych. Ich nadrzędnym celem jest ochrona integralności ekologicznej oraz wsparcie dobrostanu społecznego i poszanowania powiązań danej wspólnoty z naturą i tradycjami[27].Podsumowując, należy docenić fakt, iż w tekście konstytucji Ugandy znalazło się tak szerokie nawiązanie do środowiska naturalnego. Samoczynnie nasuwa się jednak pytanie w jakim stopniu wspomniane regulacje znajdują odzwierciedlenie w rzeczywistym poszanowaniu środowiska naturalnego i czy zabezpieczają go przed niepożądanymi wpływami lub ingerencją. O ile w warstwie normatywnej ochrona przyznana środowisku naturalnemu wydaje się wystarczająca, o tyle w warunkach rzeczywistych organy władzy przedkładają niejednokrotnie względy ekonomiczne nad ekologiczne. Przykładów tego typu działań można wskazać co najmniej kilka. Mianowicie, w 1997 r. rząd ugandyjski zezwolił na wycinkę 1006 hektarów lasu Namanve dla celów inwestycyjnych. W miejscu tym ostatecznie wybudowano zakłady przemysłowe. Podobnie w 2000 r. objęto planowaną wycinką 3500 ha z 6500 hektarowego obszaru chronionego rezerwatu leśnego. Teren ten miał zostać przeznaczony pod plantację palm olejowych. Rok później rząd Ugandy podjął próbę deforestacji w rezerwacie leśnym Butamira. Grunty te miały być następnie wykorzystane do komercyjnej uprawy trzciny cukrowej[28]. Działania te spotkały się każdorazowo ze sprzeciwem aktywistów, ekologów oraz społeczności lokalnych.Jednak dla środowiska naturalnego Ugandy szczególnie dramatyczne w skutkach może okazać się odkrycie lądowego złoża ropy na jej terytorium. W jego wydobyciu władze kraju upatrują szansę na stworzenie nowych miejsc pracy dla Ugandyjczyków i skuteczny oręż w walce z powszechnym ubóstwem, mimo że pola naftowe znajdują się częściowo na terenie parku narodowego. Trzeba odnotować, iż na ich obszarze występuje wiele miejsc przyrodniczych otoczonych kultem religijnym przez ludność tubylczą[29].Co ciekawe, konkretyzacja planów eksploatacji złóż naftowych zbiegła się w czasie z wprowadzeniem przełomowych przepisów ustawy środowiskowej uznających formalnie równość praw przyrody z prawami człowieka. Już w kwietniu 2021 r. przedstawiciele rządu Ugandy sfinalizowali umowy z francuską międzynarodową korporacją naftową Total Energies i pekińskim China National Offshore Oil Corporation (CNOOC) na wydobycie około 1,7 miliarda baryłek z obszaru wierceń o powierzchni 425 mil kwadratowych[30].Kwestie związane z ochroną środowiska zostały obszernie uregulowane na poziomie konstytucji Ugandy. Przepisy te nie są umiejscowione w sposób uporządkowany – znajdują się zarówno w części dotyczącej zasad naczelnych państwa, jak również w rozdziałach - zawierającym prawa, wolności i obowiązki oraz tym odnoszącym się stricte do kwestii „środowiskowych”.Ustawa zasadnicza Ugandy odwołuje się do zasady zrównoważonego rozwoju i definiuje zadania państwa, które mają służyć jej urzeczywistnieniu. Odniesienia do kwestii związanych z ochroną środowiska obejmują obowiązki o charakterze kolektywnym i indywidualnym – wskazują na zadania państwa i odpowiedzialność obywateli za stan środowiska naturalnego. Uganda pozostaje jednym z nielicznych państw afrykańskich, która na poziomie konstytucyjnym uznała prawo do czystego i zdrowego środowiska oraz pierwszym na kontynencie, które dołączyło do globalnego ruchu na rzecz formalnego zrównania praw natury z prawami człowieka.Ten idylliczny obraz zaburza jednak fakt, iż ochrona środowiska naturalnego i jego zasobów przegrywa w konfrontacji z podejściem merkantylnym. Przykłady działań rządu ugandyjskiego z ostatnich lat pokazują, że względy gospodarcze przeważają nad myśleniem w kategoriach dobra wspólnego rozumianego jako troska o właściwe warunki życia obecnego i przyszłych pokoleń. Częstokroć doraźne zyski przysłaniają oczywistą prawdę, że prawo do czystego i zdrowego środowiska naturalnego stanowi wartość warunkującą inne prawa człowieka. Państwa rozwinięte odebrały już lekcję dotyczącą nieodwracalności procesów zachodzących w sferze środowiska naturalnego. Kontynent afrykański, w tym również Uganda, które nadal stoją u progu realnego rozwoju gospodarczego, nie muszą być skazane na powtórzenie tych błędów. W warstwie prawnej wydaje się, że deklarują wolę pójścia inną drogą. Ważne by litera prawa stała się rzeczywistością.BibliografiaAfrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów: https://www.achpr.org/legalinstruments/detail?id=49Bar W., Nowa dogmatyka Konstytucji Republiki Ekwadoru. Casus praw natury, „TEKA Komisji Prawniczej PAN Oddział w Lublinie” 2010, s. 33–47.CIA – the World Factbook, Uganda: https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/uganda/Ciechanowicz-McLean J., Aktualne problemy nauki ochrony środowiska, „Studia Prawnoustrojowe” 2019, nr 43, s. 35-50.Ciechanowicz-McLean J., Globalne prawo środowiska. Podstawowe zagadnienia, Gdańsk 2021.Czuryk M., Zadania organów administracji publicznej w zakresie ochrony środowiska, „Rocznik Naukowy Wydziału Zarządzania w Ciechanowie” 2009, nr 3-4, s. 41-59.Harden-Davies H. et al., Rights of Nature: Perspectives for Global Ocean Stewardship, „Marine Policy” 2020, Volume 122, s. 1-11.Leśniak N., Obowiązki państwa w zakresie ochrony środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego, [w:] Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym, red. M. Jabłoński, A. Bisztyga, Wrocław 2014, s. 741-753.Losh J., Uganda joins the rights-of-nature movement but won’t stop oil drilling, National Geographic wydanie online, 2 czerwca 2021 r., tekst dostępny w języku angielskimpod adresem internetowym: https://www.nationalgeographic.com/environment/article/uganda-joins-the-rights-of-nature-movement-but-wont-stop-oil-drilling.Kasimbazi E., The legal framework for the balancing of development and environmental interests in Uganda, s. 519-555.Kielin-Maziarz J., Zasada zrównoważonego rozwoju – uwagi na tle jej miejsca w Konstytucji RP, „Krytyka Prawa” 2020, nr 1, s. 208-228.Konstytucja Republiki Ugandy - https://www.parliament.go.ug/documents/1240/constitutionOdoki B. J., The Challenges of Constitution-making and Implementation in Uganda, [w:] Constitutionalism in Africa: Creating Opportunities, Facing Challenges, red. J. Oloka Onyango, Kampala 2001, s. 263-286.Opiyo N., et.al., Breaking the Conflict Trap in Uganda: Proposals for Constitutional and Legal Reforms, „ACODE Policy Research Series”, No. 58, Kampala 2013.Popławski Ł., Globalizacja a ochrona środowiska – wybrane problemy, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu” 2009, t. XI, z. 4, s. 261-266.Report Amnesty International (2020 r.) w języku angielskim: https://www.amnesty.org/en/location/africa/east-africa-the-horn-and-great-lakes/uganda/report-uganda/.Raport Freedom House z 2021 r. dostępny w języku angielskim pod adresem: https://freedomhouse.org/country/uganda/freedom-world/2021 (21.10.2021).Golooba-Mutebi F., Collapse, war and reconstruction in Uganda An analytical narrative onstate-making, Crisis States Working Papers Series No.2, London 2008.SA Ebeku K., The right to a satisfactory environment and the African Commission, „African Human Rights Law Journal” 2003, Volume 3 No 1, s. 149-166.Soyapi CB., The courts and the constitutional right to a clean and healthy environment in Uganda, 2019, „RECIEL” 2019, No. 28, s. 152–161.Ukleja A., Wójcicka M., Ochrona prawa do życia w czystym środowisku naturalnym i migracje ekologiczne, [w:] Status cudzoziemca w prawie międzynarodowym publicznym implikacje w prawie Unii Europejskiej i polskim porządku prawnym, red. J.Galter, O. Łachacz, Olsztyn 2013, s. 121-132.Wasiński J. M., Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów. Studium podstawy normatywnej regionalnego systemuochrony praw człowieka, Łódź 2018.[1] Zob. M. Czuryk, Zadania organów administracji publicznej w zakresie ochrony środowiska, „Rocznik Naukowy Wydziału Zarządzania w Ciechanowie” 2009, nr 3-4, s. 42.[2] N. Leśniak, Obowiązki państwa w zakresie ochrony środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego, [w:] Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym, red. M. Jabłoński, A. Bisztyga, Wrocław 2014, s. 742.[3] J. Ciechanowicz-McLean, Aktualne problemy nauki ochrony środowiska, „Studia Prawnoustrojowe” 2019, nr 43, s. 41.[4] Dane za: https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/uganda/ (19.10.2021).[5] Ibidem.[6] Po dziś dzień Uganda pozostaje jednak częścią Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.[7] F. Golooba-Mutebi, Collapse, war and reconstruction in Uganda An analytical narrative on state-making, Crisis States Working Papers Series No.2, London 2008, s. 6 i n.[8] Raport Human Rights Watch w języku angielskim o stanie przestrzegania praw człowieka w Ugandzie: https://www.hrw.org/world-report/2021/country-chapters/uganda# (12.10.2021).[9] E. Kasimbazi, The legal framework for the balancing of development and anvironmental interests in Uganda, s. 520.[10] Ibidem, s. 521.[11] J. Ciechanowicz-McLean, Globalne prawo środowiska. Podstawowe zagadnienia, Gdańsk 2021, s. 139; Szerzej o globalnych problemach środowiska naturalnego piszą: Ł. Popławski, Globalizacja a ochrona środowiska – wybrane problemy, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu” 2009, t. XI, z. 4, s. 261-266.[12] J. Ciechanowicz-McLean, Globalne prawo…, s. 141.[13] Tekst konstytucji dostępny w języku angielskim pod adresem internetowym: https://www.parliament.go.ug/documents/1240/constitution(21.10.2021).[14] B. J. Odoki, The Challenges of Constitution-making and Implementation in Uganda, [w:] Constitutionalism in Africa: Creating Opportunities, Facing Challenges, red. J. Oloka Onyango, Kampala 2001, s. 264.[15] N. Opiyo, et.al., Breaking the Conflict Trap in Uganda: Proposals for Constitutional and Legal Reforms, „ACODE Policy Research Series”, No. 58, Kampala 2013, s. 3 i n.[16] Por. Raport Freedom House z 2021 r. dostępny w języku angielskim pod adresem: https://freedomhouse.org/country/uganda/freedom-world/2021 (21.10.2021) oraz report Amnesty International (2020 r.) w języku angielskim: https://www.amnesty.org/en/location/africa/east-africa-the-horn-and-great-lakes/uganda/report-uganda/ (21.10.2021).[17] K. SA Ebeku, The right to a satisfactory environment and the African Commission, „African Human Rights Law Journal” 2003, Volume 3 No 1, s. 151.[18] J. Kielin-Maziarz, Zasada zrównoważonego rozwoju – uwagi na tle jej miejsca w Konstytucji RP, „Krytyka Prawa” 2020, nr 1, s. 208.[19] CB. Soyapi, The courts and the constitutional right to a clean and healthy environment in Uganda, 2019, „RECIEL” 2019, No. 28, s. 153.[20] Tekst Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów jest dostępny w języku angielskim: https://www.achpr.org/legalinstruments/detail?id=49(18.10.2021). Unikatową pozycją wydawniczą poświęconą temu traktatowi stanowi monografia: J. M. Wasiński, Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów. Studium podstawy normatywnej regionalnego systemu ochrony praw człowieka, Łódź 2018, passim.[21] A. Ukleja, M. Wójcicka, Ochrona prawa do życia w czystym środowisku naturalnym i migracje ekologiczne, [w:] Status cudzoziemca w prawie międzynarodowym publicznym implikacje w prawie Unii Europejskiej i polskim porządku prawnym, red. J.Galter, O. Łachacz, Olsztyn 2013, s.124.[22] Ibidem.[23] Glina, mursz, piasek i kamienie stosowane do budowy zostały wyłączone z rozumienia pojęcia „zasoby mineralne” zastosowanego w przywołanym art. 244 konstytucji. Zob. E. Kasimbazi, op. cit., s. 526.[24] Prawa natury zostały określone na mocy art. 4 ustawy o środowisku naturalnym. Tekst dostępny w języku angielskim: https://www.fao.org/faolex/results/details/en/c/LEX-FAOC192395/ (12.10.2021).[25] Szerzej o przypadku Ekwadoru pisze: W. Bar, Nowa dogmatyka Konstytucji Republiki Ekwadoru. Casus praw natury, „TEKA Komisji Prawniczej PAN Oddział w Lublinie” 2010, s. 33–47.[26] H. Harden-Davies, F. Humphries, M. Maloney, G. Wright, K. Gjerde, M. Vierros, Rights of Nature: Perspectives for Global Ocean Stewardship, „Marine Policy” 2020, Volume 122, s. 3.[27] Ibidem.[28] E. Kasimbazi, op. cit., s. 522-524.[29] J. Losh, Uganda joins the rights-of-nature movement but won’t stop oil drilling, National Geographic wydanie online, 2 czerwca 2021 r., tekst dostępny w języku angielskimpod adresem internetowym: https://www.nationalgeographic.com/environment/article/uganda-joins-the-rights-of-nature-movement-but-wont-stop-oil-drilling (26.10.2021).[30] Ibidem.
