Procedura impeachment w praktyce ustrojowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Słowa kluczowe: procedura impeachment, Stany Zjednoczone Ameryki, Izba Reprezentantów, Senat, prezydent USAKeywords: impeachment procedure, United States of America, House of Representatives, Senate, US PresidentStreszczenie:Niniejsza analiza dotyczy procedury impeachmentu w praktyce ustrojowej Stanów Zjednoczonych Ameryki. W pierwszej części pracy zostały przedstawione uwagi wprowadzające, rys historyczny oraz geneza omawianego zagadnienia. W drugiej części analizy scharakteryzowano tryb impeachment z uwzględnieniem roli, jaką spełnia Kongres Stanów Zjednoczonych Ameryki, przedstawione zostały również wnioski końcowe. W kolejnej, ostatniej części autor wskazuje na dane dotyczące odbytych procesów w trybie impeachment, ze szczególnym wyróżnieniem procedury rozpoczętej wobec prezydentów Stanów Zjednoczonych.Abstract: This analysis concerns the impeachment procedure in the political practice of the United States of America. The first part of the work presents introductory remarks, historical background and genesis of the issue. In the second part of the analysis, the impeachment procedure is characterized, taking into account the role of the Congress of the United States of America as well as the final conclusions. In the next, last part, the author points out the data concerning the impeachment processes, with particular emphasis on the procedure started with the Presidents of the United States.Uwagi wprowadzające Impeachment jest to procedura postawienia funkcjonariuszy publicznych w stan oskarżenia za czyny popełnione podczas sprawowania urzędu. Artykuł II sek. 4 Konstytucja USA wskazuje katalog urzędników, którzy mogą zostać postawieni w stan oskarżenia. Są to: prezydent, wiceprezydent, a także każdy urzędnik państwowy. Na podstawie powyższej regulacji w praktyce procedurę impeachmentu rozpoczęto wobec prezydentów, przewodniczącego Sądu Najwyższego, sędziów niższych sądów federalnych oraz sekretarza departamentu. W 1799 roku w stan oskarżenia został postawiony również senator Wiliam Blount. Postępowanie zostało jednak zawieszone ze względu na niezgodność z konstytucją (Laidler, 2007:88).Warto zauważyć, że omawiana procedura nie ma zastosowania w stosunku do funkcjonariuszy sił zbrojnych, ze względu na fakt, że podlegają oni wyłącznie prawu wojskowemu. Przesłanki rozpoczęcia procedury określa ustawa zasadnicza. Wyróżnić należy nadużycia popełnione w czasie sprawowania urzędu, skazanie za zdradę, przekupstwo, a także inne zbrodnie i przestępstwa (artykuł III sekcja 4 klauzula 1).Skutkiem rozpoczęcia procedury impeachment było dwadzieścia senackich procesów. Z tego w stan oskarżenia zostało postawionych trzech prezydentów Stanów Zjednoczonych tj. Adrew Johnson, Bill Clinton oraz Donald Trump. Rozpoczęto również proces impeachmentu przeciwko prezydentowi Richardowi Nixonowi, który w wyniku afery Watergate, został oskarżony o nadużywanie władzy poprzez użycie nielegalnych metod walki z przeciwnikami politycznymi oraz obstrukcję pracy wymiaru sprawiedliwości. Jednakże prezydent Nixon 9 października 1974 złożył rezygnację ze sprawowanego urzędu, unikając odpowiedzialności. Ponadto izba reprezentantów rozpoczęła procedurę wobec 15 sędziów, jednego sekretarza gabinetu oraz jednego senatora. Łącznie skazano i usunięto ze stanowiska ośmiu oskarżonych. Wszyscy skazani urzędnicy byli sędziami (dokładne informacje zostały zawarte w załączonej do analizy tabelach).Geneza procedury impeachmentuImpeachment został zaczerpnięty do amerykańskiego porządku prawnego z tradycji oraz prawa angielskiego. Instytucja ta jako konstytucyjna procedura powstała w XIV w. Procedura ta została oparta na prawie zwyczajowym. Miała ona zastosowanie między innymi w stosunku do ministrów i sędziów. Co istotne, nie można jej było użyć w stosunku do króla. Podstawą do zainicjowania procedury mogły być m.in. przestępstwa kryminalne, zdrada lub naruszenie obowiązków wynikających z zajmowanego urzędu. W roku 1376 pierwszy raz zastosowano impeachment. Proces ten rozpoczęty został w stosunku do lordów oraz członków Izby Gmin, którzy zostali oskarżeni za przestępstwa finansowe (Jaskiernia, 1974: 121-122). Do najsłynniejszych procesów doszło w 1948 roku podczas wojny domowej. (Makowski, 1975: 110).Jak zostało już wcześniej wspomniane procedura dotycząca usunięcia funkcjonariusza publicznego ze sprawowanego urzędu wywodzi się z brytyjskiej tradycji prawnej. Niemniej jednak takie rozwiązanie przyjęło się również w innych państwach. Są to między innymi uwzględnione w niniejszej analizie Stany Zjednoczone Ameryki, Australia, Brazylia (Dilma Rousseff), Irlandia, Filipiny, Korea Południowa (Park Geun-hye), Litwia (Rolandas Paksas) oraz Rumunia (Traian Băsescu). (https://pl.wikipedia.org/wiki/Impeachment, dostęp 27.12.2020 r.) Z kolei w Polsce Trybunał Stanu po zastosowanej procedurze parlamentarnej ma za zadanie rozstrzygnąć kwestie dotyczące naruszeń prawa, których dopuściły się osoby obsadzone na najwyższych urzędach.Watro zauważyć, że pomimo faktu, że twórcy Konstytucji Stanów Zjednoczonych, inspirowali się angielskimi regulacjami dotyczącymi procedury impeachmentu, to wersja amerykańska została znacząco zmodyfikowana. Celem delegatów konwencji konstytucyjnej było utworzenie regulacji prawnych, które miały funkcjonować po za krytykowaną monarchią angielską. Jednym z założeń było utworzenie mocnej władzy federalnej z silnym ośrodkiem władzy wykonawczej, skupionej w jednym ręku. (Ludwikowska, 1999:152). Twórcy ustawy zasadniczej przyjęli zasadę rozdziału władzy, która zabezpieczony miał być przez system hamulców prawnych. Władza wykonawcza dysponowała wetem ustawodawczym, natomiast prezydent i sędziowie SN mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej na podstawie procedury impeachmentu. Jak wskazuje Ryszard Małajny „Ojcowie Konstytucji byli nad wyraz wyczuleni na punkcie niezależności poszczególnych organów Unii (szczególnie rządu) i rozumieli, że instytucja ta stanowi pewien wyłom w zasadzie podziału, to jednak w przeważającej większości opowiedzieli się za jej przyjęciem. Miała ona pełnić funkcję wędzidła wobec żądanego władzy prezydenta i jego podwładnych” (Małajny, 2012:204).Procedura impeachmentu przed Kongresem Stanów ZjednoczonychProcedurę impeachmentu rozpoczyna niższa izba amerykańskiego Kongresu tj. Izba Reprezentantów, która stawia zarzuty oskarżonemu urzędnikowi. Nastepnie wskazane w oskarżeniu zarzuty trafiają pod obrady izby wyższej amerykańskiego Kongresu tj. Senatu. Instytucja impeachmentu może mieć zastosowanie na dwóch poziomach: na szczeblu federalnym oraz szczeblu stanowym.Komisja Sądownicza Izby Reprezentantów (Judiciary Comitte) jest odpowiedzialna za zbadanie stanu faktycznego, który jest podstawą do wszczęcia procedury. Po przeanalizowaniu materiału dowodowego sprawy, komisja przedstawia podsumowanie swojej pracy na posiedzeniu całej izby. W sytuacji, gdy wnioski z przeprowadzonego dochodzenia, dają podstawę do oskarżenia urzędnika, komisja zobligowana jest wówczas do przedstawienia tzw. articles of impeachment. Następnie komisja sądownicza formułuje zarzuty, które są podstawą do postawienia danego funkcjonariusza publicznego w stan oskarżenia. W dalszej kolejności articles of impeachment głosowane są przez niższą izbę kongresu zwykłą większością głosów. Po akceptacji deputowanych, oskarżony urzędnik zostaje poddany procesowi w wyżej izbie kongresu (Ludwikowska, 1999 : 153-154). Senat może uznać za winnego zarzucanych czynów lub uniewinnić oskarżanego funkcjonariusza. Warto wskazać, iż pomimo, że rola parlamentarzystów w procesie może kojarzyć się z uprawnieniami sędziowskimi, to możemy zauważyć wiele różnic. Zgodzić należy się z P. Laidlerem, który wskazuje na trzy istotne wymogi proceduralne. Pierwszy z nich to przysięga. Jej forma, a także treść jest odmienna od innych rodzajów przyrzeczeń, do których zobowiązani są parlamentarzyści. Kolejnym warunkiem jest tzw. Chief Justice, czy przewodnictwo w procesie przewodniczącego Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych. Jednakże dotyczy to wyłącznie sytuacji gdy procedura dotyczy głowy państwa. Natomiast w pozostałych przypadkach przewodnictwo obejmuje wiceprezydent. Ostatnie kryterium dotyczy formuły głosowania. Za uznaniem winy danego urzędnika musi zagłosować co najmniej dwie trzecie liczby obecnych na posiedzeniu senatorów (Senat liczy 100 miejsc, więc do uznania za winnego potrzeba co najmniej 67 głosów senatorów). Dodatkowo wartym odnotowania jest fakt, że uznanie funkcjonariusza publicznego za winnego zarzucanych mu czynów trakcie procedury impeachmentu, nie jest jednoznaczne z jego winą w światle prawa cywilnego bądź prawa karnego. Orzeczenie izby wyższej parlamentu jest wiążące wyłącznie do sfery zawodowej działalności urzędnika. W rezultacie osoba skazana przez Senat może utracić zajmowane stanowisko lub pełnioną funkcję. Natomiast potencjalne następstwa orzeczenia parlamentu mogą skutkować odpowiedzialnością karną bądź cywilną w wyniku rozpoczęcia procesu przez sądami powszechnymi (Laidler, 2007: 20-32). Dodatkowo warto odnotować, że podczas procedury impeachmentu, głowie państwa nie przysługuje prawo łaski. Jednocześnie z procesu została wykluczona ława przysięgłych. Procedura impeachmentu na przykładzie procesów prezydentów Stanów Zjednoczonych Pierwszą głową państwa w stosunku do której skorzystano z instytucji impeachmentu był 17 prezydent Stanów Zjednoczonych Andrew Johnson. Izba reprezentantów zainicjowała proces 24 lutego 1868 r. wskazując na ciężkie zbrodnie i wykroczenia, które zostały przedstawione w 11 artykułach. Najważniejszym zarzutem było odwołanie ze stanowiska sekretarza ds. wojny Edwina M. Statona, próbując zastąpić go Lorenzo Thomasem, co niewątpliwie było naruszeniem ustawy o urzędowaniu (Tenure of Office Act). Dodatkowo wcześniej, gdy Kongres nie obradował, Johnson zawiesił Stantona i mianował generała Ulissesa S. Granta na tymczasowego sekretarza wojny. Ponadto prezydent bezprawnie i niezgodnie z konstytucją zakwestionował uprawnienia kongresu do stanowienia prawa, gdyż stany południowe nie zostały przyjęte ponownie do Unii. W dniach 2-3 marca 1868 roku niższa izba przyjęła formalnie artykuły. Sprawa została przekazana do Senatu Stanów Zjednoczonych, w celu wydania wyroku. Procesowi przewodniczył sędzia P. Chase. W roku 1868 izba wyższa kongresu składała się z 54 senatorów, reprezentujących 27 stanów. W dniu 16 maja na zakończenie procesu parlamentarzyście głosowali nad trzema artykułami impeachmentu uniewinniając głowę państwa, ponieważ konstytucyjny próg dla skazania wynosi 2/3 większości głosów (w tym przypadku 36 głosów). W każdym głosowaniu 35 senatorów oddało głos za winą, a 19 za niewinnością Johnsona, który pozostał na stanowisku do końca kadencji (4 marca 1869 roku.) Impeachment prezydenta Johnsona miał konsekwencje dla równowagi władzy wykonawczej i ustawodawczej. W głosowaniu końcowym utrzymano zasadę, że Kongres nie powinien usuwać prezydenta z urzędu tylko dlatego, że jego członkowie nie zgadzali się z nim w kwestii polityki i obsadzania urzędników w administracji. Skutkiem procesu było zmniejszenie wpływu głowy państwa na politykę na korzyść władzy ustawodawczej (https://millercenter.org/president/johnson/domestic-affairs, dostęp: 29.12.2020 r.).Drugim w historii Stanów Zjednoczonych prezydentem w stosunku do którego wszczęto proces impeachmentu był Bill Clinton (42 prezydent USA). Dnia 8 października 1998 roku Izba Reprezentantów zagłosowała za rozpoczęciem procedury (258 głosów za, 176 głosów przeciw, w tym 31 demokratów dołączyło do głosujących za republikanów) powołując się na przesłankę dotycząca „ciężkiego przestępstwa lub wykroczenia”. Proces oparty był na dwóch artykułach. Pierwszy z nich dotyczył świadomego dopuszczenia się przed ławą przysięgłych krzywoprzysięstw, a także fałszowania i wprowadzania w błąd podczas zeznań o relacji z podwładnym pracownikiem administracji rządowej. Ponadto zarzucano mu korupcyjne wpłynięcie na zeznania świadków i utrudnianie przy odkrywaniu dowodów w powództwie cywilnym skierowanym przeciw niemu. Drugi artykuł natomiast dotyczył utrudniania przez Clintona działania wymiaru sprawiedliwości. (https://www.govinfo.gov/content/pkg/GPO-CDOC-109hdoc153/pdf/GPO-CDOC-109hdoc153-3-1.pdf, dostęp: 30.12.2020 r.) Oskarżenia wynikały ze złożonego przez Paulę Jones pozwu przeciwko Clintonowi o molestowanie seksualne, a także z zeznań prezydenta, które zaprzeczały jego związków seksualnych z Monicą Lewinsky, stażystką w administracji Białego Domu. Wartym odnotowania jest również tzw. Raport Starr, który został przygotowany we wrześniu 1998 r. przez niezależnego radcę prawnego Kena Starra dla komisji sądowniczej Izby Reprezentantów. (https://www.govinfo.gov/content/pkg/CDOC-105hdoc310/pdf/CDOC-105hdoc310.pdf, dostęp: 30.12.2020 r.) 19 grudnia 1998 roku Izba Reprezentantów przyjęła formalnie zarzuty stawiane prezydentowi Clintonowi i przekazała sprawę do rozpatrzenia izbie wyższej kongresu. Senacki proces, któremu przewodniczył sędzia Wiliam Rehnquist, rozpoczął w styczniu 1999 r. W dniu 12 lutego B. Clinton został uniewinniony przez kongres od stawianych zarzutów. W obu przypadkach podczas głosowania artykuł nie otrzymał dwóch trzecich głosów (67 głosów). W przypadku pierwszego zarzutu 45 senatorów głosowało za impeachmentem, a 55 za uniewinnieniem Clintona. Natomiast w przypadku artykułu drugiego stosunek głosów wyniósł 50 za skazaniem, a po 50 za uniewinnieniem prezydenta. Prezydent Clinton pozostał na stanowisku do końca swojej drugiej kadencji tj. 20 stycznia 2001 roku (https://millercenter.org/president/clinton/domestic-affairs, dostęp: 30.12.2020 r.).Z kolei procedura impeachmentu zastosowana w stosunku do prezydenta Donalda Trumpa została ogłoszona 24 września 2019 r. przez Spikera Izby Reprezentantów – Nancy Pelosi. Obecny prezydent został oskarżony na podstawie dwóch artykułów. Pierwszy zarzut dotyczył nadużyć w celu osiągnięcia własnych korzyści politycznych - Trump wraz z przedstawicielami swojej administracji miał wywierał presję na Włodymira Zełeńskiego w związku z kryzysem w Donbasie. Pomoc wojskowa Stanów Zjednoczonych miała być wstrzymana do czasu ogłoszenia przez prezydenta Ukrainy śledztwa przeciwko Joe Bidenowi oraz jego synowi Hunterowi Bidenowi. Donald Trump oskarżył byłego wiceprezydenta oraz swojego kontrkandydata w listopadowych wyborach oraz jego syna m.in. o korupcję i wymuszanie. Kandydat partii demokratycznej miał zaproponować stronie ukraińskiej miliard dolarów za dymisję prokuratora generalnego tego kraju. Drugi artykuł impeachmentumiał związek z obstrukcją prac Kongresu związanego z wyjaśnieniem sprawy. Trump miał zakazać urzędnikom administracji Białego domu stawiennictwa na wezwania komisji. Uniemożliwiło to przesłuchanie ich jako świadków w prowadzonej sprawie (https://judiciary.house.gov/sites/democrats.judiciary.house.gov/files/documen ts/articles%20of%20impeachment.pdf, dostęp: 28.12.2020 r.). Formalne przyjęcie dwóch przytoczonych powyżej zarzutów nastąpiło w niższej izbie kongresu 18.12.2019 r. Pierwszy artykuł został przegłosowany większością 230 głosów, drugi zaś większością 229 głosów w 435 osobowej Izbie Reprezentantów. Następnie 22 stycznia 2020 r. rozpoczął się senacki proces, który zakończyło głosowanie 5 lutego. Senat uniewinnił prezydenta Tumpa. W pierwszym artykule oskarżenia 48 kongresmenów głosowało za, 52 przeciw, natomiast w drugim 47 za, a 53 przeciw. (https://www.nytimes.com/2020/02/05/us/politics/trump-acquitted-impeachment.html, dostęp 28.12.2020 r.)Wnioski końcoweInstytucja impeachmentu jest jednym z mechanizmów hamujących, których celem jest zapewnienie równowagi władz w systemie amerykańskim. Prawo wyróżnia poza impeachmentem: power of the purse tzw. władzę nad sakiewką (władza legislacyjna ma wyłączne prawo do nakładania podatków oraz zezwala na uruchamianie środków pochodzących z budżetu federalnego), uprawnienia dochodzeniowe komisji obu izb (komisje mają prawo zażądać od urzędników udostepnienia dokumentów, raportów oraz wzywać ich na publiczne przesłuchania) oraz prawo senatu do zatwierdzania nominacji prezydenckich i traktatów (izba wyższa amerykańskiego kongresu ma prawo odrzucić nominację, a także może wstrzymać bezterminowo jej rozpatrzenie) (Stolicki, 2020:72-74).Reasumując powyższe rozważania, należy dodać, że procedura impeachmentu jest w dużej mierze krytykowana za swój polityczny charakter. Proces prowadzony jest przez polityków, a nie przez przedstawicieli niezależnego wymiaru sprawiedliwości. Istotne znaczenie w przypadku procedury dotyczącej postawienia w stan oskarżenia prezydenta ma liczba kongresmenów zasiadających w izbie wyższej. We wszystkich dotychczasowych procesach głowy państwa, partia, z której wywodzi się prezydent, a mająca większość w Senacie odrzuciła zarzuty, uniewinniając najważniejszego przedstawiciela władzy wykonawczej.Procesy impeachmentu Prezydentów Stanów Zjednoczonych przed SenatemLp.Imię i nazwisko oskarżonegoSprawowana funkcja/ urządData zakończenia procesu przed SenatemWynik procesu1.Andrew JohnsonPrezydent15-26 maj 1868 r.Niewinny2.William J. ClintonPrezydent12 luty 1999 r.Niewinny3.Donald J. TrumpPrezydent5 luty 2020 r.NiewinnyProcesy impeachmentu pozostałych funkcjonariuszy publicznych przed SenatemLp.Imię i nazwisko oskarżonegoSprawowana funkcja/ urządData zakończenia procesu przed SenatemWynik procesu1.William BlountSenator11 styczeń 1799 r.Wydalony, zarzuty oddalone2.John PickeringSędzia12 marzec 1804 r.Winny, usunięty z urzędu3.Samuel ChaseSędzia Sądu Najwyższego1 marzec 1805 r.Niewinny4.James H. PeckSędzia31 styczeń 1831 r.Niewinny5.West H. HumphreysSędzia26 czerwiec 1862 r.Winny, usunięty z urzędu6.Mark H. DelahaySędzia28 luty1873 r.Rezygnacja7.William BelknapSekretarz wojny1 sierpień 1876 r.Niewinny8.Charles SwayneSędzia27 luty 1905 r.Niewinny9.Robert ArchbaldSędzia13 styczeń 1913 r.Winny, usunięty z urzędu10.George W. EnglishSędzia13 grudzień 1926 r.Zrezygnował, zarzuty oddalone11.Harold LouderbackSędzia24 maj 1933 r.Niewinny12.Halstead RitterSędzia17 kwiecień 1936 r.Winny, usunięty z urzędu13.Harry E. ClaiborneSędzia9 październik 1986 r.Winny, usunięty z urzędu14.Alcee HastingsSędzia20 październik 1989 r.Winny, usunięty z urzędu15.Walter NixonSędzia3 listopad 1989 r.Winny, usunięty z urzędu16.Samuel B. KentSędzia22 lipiec 2009 r.Zrezygnował z urzędu17.G. Thomas Porteous Jr.Sędzia8 grudzień 2010 r.Winny, usunięty z urzęduTabele opracowane na podstawie strony internetowej: https://www.senate.gov/artandhistory/history/common/briefing/Senate_Impeachment_Role.htm (dostęp: 29.12.2020 r.)Bibliografia Bankowicz M., Kosowska-Gąstoł B. (2020), Systemy polityczne. Podręcznik akademicki, część II, Kraków.Jaskiernia J. (1975), Zagadnienie podstaw do wszczęcia procedury impeachment przeciwko urzędnikom federalnym w prawie i praktyce ustrojowej Stanów Zjednoczonych, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny nr. 4Laidler P. (2007), Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki. Przewodnik, KrakówLudwikowska A. M. (1999), System prawa Stanów Zjednoczonych, ToruńMakowski A. (1975), Instytucja impeachment w Stanach Zjednoczonych, Państwo i Prawo nr 12Małajny R. M. (2012), Amerykański prezydencjalizm, WarszawaWykaz stron internetowychhttps://millercenter.org/president/johnson/domestic-affairshttps://www.govinfo.gov/content/pkg/GPO-CDOC-109hdoc153/pdf/GPO-CDOC-109hdoc153-3-1.pdfhttps://www.govinfo.gov/content/pkg/CDOC-105hdoc310/pdf/CDOC-105hdoc310.pdfhttps://millercenter.org/president/clinton/domestic-affairshttps://judiciary.house.gov/sites/democrats.judiciary.house.gov/files/documents/articles%20of%20impeachment.pdfhttps://www.nytimes.com/2020/02/05/us/politics/trump-acquitted-impeachment.htmlhttps://www.senate.gov/artandhistory/history/common/briefing/Senate_Impeachment_Role.htmhttps://pl.wikipedia.org/wiki/Impeachment"Impeachment Rally" by Phil Roeder is licensed under CC BY 2.0______________________________mgr Michał SkóraInstytut Nauk Prawnych Kolegium Nauk Społecznych Uniwersytetu Rzeszowskiego
