Streszczenie: Celem analizy jest zobrazowanie i wyjaśnienie dynamiki kazachstańskiego konstytucjonalizmu. Zastosowano w niej przede wszystkim metody dogmatyczną i neoinstytucjonalną. W rozprawie dowodzi się, że dynamika przekształceń kazachstańskiego konstytucjonalizmu osadzona jest w neopatrymonialnych stosunkach społecznych i będących ich rozwinięciem neopatrymonialnych stosunkach władzy, a celem dokonywanych zmian jest zachowanie ładu ustrojowego. W tej perspektywie badawczej należy wyjaśniać aksjologię kazachstańskiego konstytucjonalizmu oraz przyjęte mechanizmy rządzenia. Ona też uzasadnia, dlaczego wraz z tzw. końcem ery prezydenta N. Nazarbajewa ma miejsce demontaż mechanizmów rządzenia właściwych dla monarchicznego prezydencjalizmu i aplikowanie rozwiązań ustrojowych typowych dla systemu prezydencko-parlamentarnego. W pracy stawia się tezę, że jest to spowodowane tym, że monarchiczny prezydent nie dochował się następcy godnego kontynuować i rozwijać dzieło budowy suwerennego Kazachstanu. W związku z powyższym, zmianie ulegają mechanizmy działania, aby to samo dzieło budować z wykorzystaniem innych środków. Jednocześnie minimalizuje się ryzyko, że następca monarchicznego prezydenta nie podoła stawianym wyzwaniom, czego negatywne konsekwencje byłyby dokuczliwe dla dużych grup społecznych.Słowa kluczowe: Republika Kazachstan, konstytucjonalizm, Nursułtan Nazarbajew, prezydent, sukcesja władzyAbstract: The purpose of the analysis is to illustrate and explain the dynamics of the Kazakh constitutionalism. The dogmatic and neo-institutional methods are mostly used. It is proved in the paper that the dynamics of transformations of the Kazakh constitutionalism is rooted in neo-patrimonial social relations and neo-patrimonial relations of the power developing from the former. It is in this research perspective that the axiology of the Kazakh constitutionalism and the adopted governing mechanisms should be explained. It is also explained why together with the so-called end of the era of president N. Nazarbayev dismantling of the governing mechanisms characteristic of the monarchic presidential system and the application of political solutions characteristic of the presidential-parliamentary system take place. A thesis is put that this is caused by the fact that the monarchic president did not raise a successor worthy of continuing and developing the work of building sovereign Kazakhstan. Consequently, the mechanisms of action are changed with the aim of creating the same work using different means. At the same time, the risk is minimized that the successor of the monarchic president will not cope with the challenges. The negative consequences of this would be burdensome for big social groups.Key words: Republic of Kazakhstan, constitutionalism, Nursultan Nazarbayev, president, succession of powerWprowadzenieDynamika kazachstańskiego konstytucjonalizmu w istotnym zakresie, szerszym niż w wielu innych współczesnych państwach, uwarunkowana jest czynnikami endogenicznymi. Są nimi wielowiekowe i utrwalone w świadomości społecznej tradycje ustrojowe, obejmujące tak ustrój polityczny, jak również ustrój społeczny narodów Kazachstanu [Szymanek 2014: 397]. Nie straciły one na znaczeniu ani po włączeniu Chanatu Kazachskiego (1847 r.) w skład Imperium Rosyjskiego ani też w okresie radzieckim. Dla akomodacji dawnego Chanatu Kazachskiego w ramach Rosji Radzieckiej kluczowe były lata 1917-1920 [Bodio, Mołdawa 2007: 37]. Wówczas doszło konfrontacji dwóch tendencji ustrojowych. Z jednej strony była nią, artykułowana i urzeczywistniana przez lokalne elity polityczne, (wyrażana w formie autonomii) samodzielność ustrojowa realizowana w ramach Rosji Radzieckiej, silnie zakorzeniona w tradycjach konstytucjonalizmu kazachskiego. Z drugiej zaś strony miała miejsce próba implementacji radzieckich wzorców ustrojowych (których nośnikiem prawnym była Konstytucja RFSRR z 10 lipca 1918 r., a faktycznym – bolszewicki terror), oderwanych od rodzimych tradycji ustrojowych i będących ich zaprzeczeniem. Ona okazała się skuteczna i ostatecznie 6 października 1920 r. doszło do proklamowania Kirgiskiej (Kazachskiej)[1] Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej [Pogłódek 2017: 160]. System instytucjonalny Republiki został zbudowany na podobieństwo rozwiązań prawnych obowiązujących w Rosji Radzieckiej. W okresie radzieckim, podobnie jak w przypadku innych republik radzieckich, dynamika konstytucjonalizmu kazachstańskiego była pochodną konstytucjonalizmu związkowego. I tak, po uchwaleniu w 1925 r. konstytucji Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, w 1926 r. miało miejsce uchwalenie konstytucji Kazachskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Reakcją na przyjęcie w 1936 r. nowej konstytucji związkowej było uchwalenie w 1937 r. konstytucji Kazachskiej SRR, a konstytucji z 1977 r. – konstytucji w 1978 r. Z tego też powodu w doktrynie zaznacza się, że co do istoty, fazy rozwoju konstytucjonalizmu kazachskiego okresu radzieckiego odpowiadały fazom rozwoju konstytucjonalizmu ogólnoradzieckiemu [Szymanek 2013: 35].Cechą specyficzną kazachstańskiego konstytucjonalizmu jest znaczenie w nim prawa zwyczajowego. W szerokim zakresie kształtuje ono stosunki rodzinne, rodowe i etniczne, istniejące więzi społeczne. Z nimi z kolei wiążą się patronalno-klientelistyczne stosunki władzy politycznej, w swej istocie podobne do stosunków społecznych charakterystycznych dla monarchii patrymonialnych [Czachor 2015; Załęski 2010: 219]. Mają one bezpośrednie przełożenie na stosunki publiczne, zakresowo bardziej intensywne niż przepisy prawa stanowionego odnoszące się do tych zagadnień [Mallinson 2019: 11]. W okresie radzieckim dochodziło do wpisywania instytucji władzy politycznej w logikę tradycyjnej rywalizacji klanowej. Przykładowo, zgodnie z niepisanym prawem, w Kazachskiej SRR było praktyką, że urząd pierwszego sekretarza republikańskiej partii komunistycznej piastował przedstawiciel Starszego Żuzu, przewodniczącego Rady Ministrów – Średniego Żuzu, a Przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej – Młodszego Żuzu [Amrekulov 2000: 35]. Także współcześnie w Kazachstanie prawo zwyczajowe w niebagatelnym zakresie kształtuje wzorce powinnego zachowania uczestników stosunków społecznych, w tym również stosunków prawnych.Skuteczność obowiązywania prawa zwyczajowego i obcość względem niego prawa radzieckiego sprawiły, że w okresie radzieckim obok formalnie obowiązującego prawa radzieckiego materialnie obowiązywały regulacje prawa zwyczajowego, będące wyraz tego, co rodzime, co właściwe dla narodów Kazachstanu, co wyznacza ich tożsamość. Władzy radzieckiej nie udało się jej zniszczyć. Nie straciły one na znaczeniu również wskutek masowych przesiedleń na terytorium Kazachstanu powodujących, że narody tytularne Kazachstanu stały się narodami mniejszościowymi. Wyrazem adekwatności zachodzących stosunków społecznych dla narodów Kazachstanu było ich przetrwanie, pomimo podejmowanych prób wykorzenienia, przez okres wchodzenia Kazachstanu (w charakterze republiki autonomicznej) w skład ZSRR. Proces ujednolicania, jako typowy dla państwa związkowego, w którym prawo podejmowane na szczeblu federalnym promieniuje na stosunki prawne zachodzące w jego częściach składowych, w którym dochodzi do aktywności, interakcji obejmujących mieszkańców różnych części składowych państwa (np. poprzez służbę wojskową czy programy nauczania), nie doprowadził do zniesienia kazachstańskich odrębności społecznych [Agayev 2015: 57 i nast.]. Kazachstańska kultura prawna i polityczna zachowały ważne różnice w stosunku do radzieckiej kultury prawnej i politycznej, w szczególności – w istotnym zakresie uwzględnia wzorce powinnego zachowania wynikające z prawa zwyczajowego.Demontaż kazachstańskiego konstytucjonalizmu okresu radzieckiegoPogłębiająca się w drugiej połowie lat 80. XX w. dekompozycja ZSRR, podobnie jak w innych republikach radzieckich, została odnotowana również w Kazachskiej SRR. Wpłynęła na rozwinięcie rodzimej refleksji na temat rozwoju ustrojowego Republiki, na uwypuklenie w niej potrzeby wypracowywania własnych rozwiązań ustrojowych. Nie mniej ważne były roszady personalne, tworzące nowe patronackie zależności. Uruchomiła je śmierć sekretarza generalnego partii komunistycznej Leonida I. Breżniewa i objęcie tej funkcji kolejno przez Jurija W. Andropowa, Konstantina U. Czernienkę, a intensyfikacja zmian personalnych nastąpiła w okresie przywództwa radzieckiego Michaiła S. Gorbaczowa. M. Gorbaczow, chcąc złamać etniczne zależności elit politycznych Kazachskiej SRR, pierwszym sekretarzem kazachskiej partii komunistycznej uczynił Rosjanina Gennadiego W. Kolbina. Nominacja ta wywołała masowe, siłowo stłumione, protesty społeczne, co uwypukliło odmienności zachodzące między ZSRR a Kazachskiej SRR. Jak pisał N. Nazarbajew, wydarzenia z grudnia 1986 r. były pierwszym protestem Kazachów przeciwko totalitaryzmowi i początkiem jego agonii [Nazarbajew 1996: 37]. Od tego czasu opozycja orientowała się narodowo, a drugorzędne znaczenie miały dla niej wartości demokratyczne [Igbayev 2010: 57; Shkel' 2015: 235]. W takich okolicznościach w 1989 r. M. Gorbaczow na sekretarza generalnego kazachskiej partii komunistycznej wyznaczył Nursułtana S. Nazarbajewa. Innymi słowy, zachodzące zmiany miały charakter tak strukturalny, jak i personalny. Procesowi dekompozycji ZSRR towarzyszył proces tożsamościowej konsolidacji Kazachskiej SRR, a zmianom przywództwa politycznego ZSRR odpowiadały rozległe zmiany klientelistyczne.W doktrynie okres 1986-1991 przyjmuje się za pierwszy etap procesu transformacji systemu politycznego w Kazachstanie. Był on związany z osłabieniem radzieckiego modelu władzy i ustanawianiem nowych instytucji politycznych. W tych latach nabrały ostrości pierwsze symptomy rozpadu radzieckiego reżimu, które w 1991 r. doprowadziły do jego całkowitego upadku [Igbayev 2010: 45]. Miała miejsce erupcja tworzenia organizacji społecznych. W latach 1989-1990 powstało ich około stu. Niezależnie od odmienności wyrażanych wartości politycznych, znakomita ich część propagowała wzmocnienie samodzielności Kazachskiej SRR kosztem ograniczenia wpływu władz związkowych na procesy zachodzące w Republice.22 września 1989 r. doszło do zmiany konstytucji Kazachskiej SRR. Rozpoczynała ona proces zmian konstytucyjnych wzmacniających samodzielność w działaniu republikańskich elit politycznych i wybijanie się ich na niezależność względem centrum federalnego. Dokonując zmian w zakresie regulacji wyborczych nowelizacja z 1989 r. rozpoczynała demontaż przewodniej roli partii komunistycznej oraz wprowadziła elementy konkurencyjności w wyborach do Rady Najwyższej Kazachskiej SRR i innych wybieralnych organów. 25 % deputowanych rad różnych szczebli struktury organizacyjnej państwa miało być wybieranych bezpośrednio przez partie polityczne, organizacje społeczne i inne zrzeszenia obywatelskie na ich zjazdach, plenach oraz konferencjach. Z przewodniczącego Rady Najwyższej Kazachskiej SRR uczyniono najwyższą osobę urzędową w Kazachskiej SRR, a zarazem jej przedstawiciela wewnątrz kraju oraz na arenie międzynarodowej, tworząc tym samym podwaliny pod instytucję republikańskiego prezydenta. Rozwinięcie nowelizacji konstytucyjnej z 22 września 1989 r. miało miejsce 24 kwietnia 1990 r., kiedy to doszło do utworzenia instytucji prezydenta Kazachskiej SRR. Istotne zmiany, o charakterze w znacznej mierze symbolicznym, dotyczyły demokratyzacji stosunków politycznych zachodzących w Kazachskiej SRR. Wprowadzając pluralizm partyjny znoszono tym samym monopol partii komunistycznej.O ile dotychczasowe zmiany konstytucyjne podmywały ustrojowe paradygmaty Związku Radzieckiego, ale zarazem nie kwestionowały pozycji ustrojowej Kazachskiej SRR jako części składowej ZSRR, jednostki organizacyjnej podporządkowanej władzy związkowej, o tyle, z punktu widzenia podmiotowości politycznej Kazachskiej SRR, to, co kluczowe nastąpiło 25 października 1990 r. [Bisztyga 2014: 43]. Doszło wówczas do przyjęcia «Deklaracji o państwowej suwerenności Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej». W ramach Deklaracji proklamowano suwerenność państwową Kazachskiej SRR. Jako państwo suwerenne Kazachska SRR deklarowała swoją dobrowolną, i opartą na zasadzie równości, przynależność do ZSRR. Wyrażono w niej również konieczność uchwalenia nowej, republikańskiej, konstytucji. Polityczna dekompozycja ZSRR sprawiła, że władze związkowe nie dysponowały ani środkami politycznymi ani środkami innego rodzaju, umożliwiającymi zablokowanie procesu usamodzielniania się Kazachskiej SRR w ramach ZSRR, a kiedy już proces ten nastąpił, aby przywrócić stan ex ante. Władze radzieckie nie tylko, że nie dysponowały takim instrumentarium, ale proces konstytucyjnego usamodzielniania się Kazachskiej SRR dotychczas zachodzący na poziomie republikańskim, w 1991 r. został wzmocniony na poziomie federalnym. 8 grudnia 1991 r. zostało podjęte porozumienie w sprawie ustania państwowości ZSRR. Tym samym doszło do zakończenia funkcjonowania Kazachstanu jako części składowej państwa związkowego (ZSRR). Symbolicznym wyrazem tego zdarzenia była dokonana dwa dni później – 10 grudnia 1991 r. – zmiana nazwy Kazachskiej SRR na Republikę Kazachstan, a 16 grudnia 1991 r. podjęta została ustawa konstytucyjna o państwowej niezależności Republiki Kazachstan. Na płaszczyźnie ustrojowej oznaczało to, że wraz z formalnym zakończeniem kazachskiego konstytucjonalizmu realizowanego w ramach ZSRR, w konstytucjonalizmie kazachstańskim nastąpiło otwarcie jego nowego etapu – etapu suwerenności, suwerenności urzeczywistnianej w ramach niepodległego państwa – Republiki Kazachstan.Proklamowanie niepodległości Republiki Kazachstan otworzyło okres przejściowy, sensu stricto poradziecki, konstytucjonalizmu niepodległego Kazachstanu [Mukhamedzhanov 2007: 129]. Jego kluczowym wyzwaniem (mającym egzystencjalny charakter) było, aby proklamowanie niepodległości znalazło swoją kontynuację i rozwinięcie w utworzeniu państwa niepodległego i suwerennego, co – biorąc pod uwagę okoliczności faktyczne – nie było łatwym procesem [Alibekov 2016: 38]. Jak wskazuje V. A. Malinovskiy, do 1993 r. główne zmiany ustrojowe miały na celu nie tyle stworzenie nowego systemu, ile zniszczenie istniejącego [Malinovskiy 2004: 19]. Zarazem jednak, z odrzuceniem tego, co radzieckie, nieuchronnie wiązała się konieczność wypracowania ram prawnych nowego modelu zarządzania państwem [Aubakirova 2017: 163]. W warunkach państwa poradzieckiego było to nietuzinkowe zadanie. Trudność wyrażała się także ograniczonym zakresem wzorców ustrojowych, które nadawałyby się do efektywnej recepcji. Wiązało się to z faktem, że podobny proces budowania ustroju państwa zachodził także w innych poradzieckich państwach regionu, co samo w sobie nie sprzyjało poszukiwania u nich sprawdzonych i pożądanych rozwiązań ustrojowych. Z kolei instytucje ustrojowe państw spoza regionu, jako stosowane w innych uwarunkowaniach socjopolitycznych, najczęściej były nieprzydatne. Oznaczało to, że wypracowanie skutecznych mechanizmów ustrojowych, sprzyjających konsolidacji i stabilności ustrojowej, musi być wynikiem przede wszystkim samodzielnie przeprowadzonej refleksji kazachstańskich elit politycznych, ich przekonań o ustroju najbardziej właściwym dla narodów Kazachstanu.Co do istoty, w wymiarze konstytucyjnym demontaż radzieckiej spuścizny ustrojowej zakończył się w 1993 r., tj. uchwaleniem konstytucji niepodległego Kazachstanu, będącej wyrazem rodzimych wyobrażeń o pożądanym ustroju państwa, a zarazem uwarunkowań politycznych, w ramach których były one artykułowane i konceptualizowane. Po nim nastąpił krótki okres sporu o model władzy (1993-1995) i czasu konsolidowania władzy w urzędzie prezydenta, tj. do roku 2000. Lata 2000 – 2007 to okres, który można określić mianem konstytucjonalizmu skonsolidowanego, funkcjonującego w ustrojowo pożądanej formie. Z kolei od 2007 r. postępuje proces przygotowywania konstytucjonalizmu kazachstańskiego do tzw. ery postnazarbajewowej.W okresie przejściowym obowiązywała konstytucja Kazachskiej SRR, oparta na typowo radzieckich wartościach politycznych, a w zakresie systemu rządów akcentująca znaczenie ustrojowe Rady Najwyższej jako emanacji woli suwerena. Jednocześnie, w radziecki system rad, z Radą Najwyższą stojącą na czele systemu organów władzy publicznej, od 1990 r. wmontowana była instytucja prezydenta Kazachskiej SRR. W nowo tworzonym państwie, w rozchwianym rozpadem ZSRR (i związaną z tym niepewnością) środowisku międzynarodowym, nabierała ona na znaczeniu. Prezydent stawał się faktycznym integratorem i stabilizatorem zachodzących w państwie stosunków społecznych oraz gospodarczych, podmiotem, który – w odróżnieniu od skostniałej Rady Najwyższej [Załęski 2010: 199] – podejmował działania polityczne tak w ramach wewnątrzpaństwowych, jak i zewnętrznych stosunków. Z aktywnością polityczną prezydenta szedł w parze wzrost jego znaczenia politycznego, ale także społecznej akceptacji. Pożądane przywództwo polityczne wiązało się z neopatrymonialnym charakterem więzi społecznych. W przestrzeni eurazjatyckiej tradycyjnie władza jest personifikowana [Aubakirova 2017: 255]. Jak podnosi się w doktrynie, dla narodów Kazachstanu właściwą formą rządów jest nie republika, ale konstytucyjna bądź liberalna monarchia. Republika nie może zabezpieczyć głównego zadania państwa w postaci utrzymania stabilności państwa. Alternatywnym, bardziej pożądanym modelem zarządzania państwem, jest swego rodzaju monarchia demokratyczna, odnosząca sukcesy w budowaniu stabilnych struktur państwa [Mukhamedzhanov 2007: 58]. Taką też funkcję w ustroju państwa, pielęgnującą neopatrymonialne dziedzictwo narodów Kazachstanu, widział dla siebie N. Nazarbajew.Tym samym, w systemie rządów z jednej strony funkcjonowała Rada Najwyższa jako – zgodnie z radziecką tradycją konstytucyjną – organ władzy najwyższej, a z drugiej zaś strony, w systemie rządów na znaczeniu nabierał prezydent uosabiający i symbolizujący uzyskującą suwerenność Republikę Kazachstan. Na stare, utrwalone w systemie politycznym i w świadomości politycznej dużych grup społecznych mechanizmy rządzenia nakładały się mechanizmy nowe, z nimi nie tylko nie kampatybilne, ale ustrojowo sprzeczne. Ustrojowo trudno jest zharmonizować działalność organu, który – tak jak dotychczas (z zastrzeżeniem, że po odejściu od paradygmatu partii komunistycznej to, co dotychczas było formalne nabierało cech materialnych) – ma predyspozycje do sprawowania władzy zwierzchniej w systemie organów władzy państwowej (Rada Najwyższa) z organem, który w tym systemie już odgrywa kluczowe znaczenie i ma predyspozycje do pełnienia w nim roli kierowniczej – arbitra, który harmonizuje i współorganizuje działalność innych organów władzy państwowej (prezydent) [Solozobov 2015: 20]. Stąd też, w trakcie prac najpierw nad zmianą konstytucji Kazachskiej SRR, a następnie nad przyjęciem i uchwaleniem konstytucji niepodległej Republiki Kazachstan, miał miejsce, typowy w takich okolicznościach, spor o system rządów, w tym o układ relacji między parlamentem a prezydentem i poszukiwanie modus operandi akceptowalnego przez kluczowych uczestników stosunków władzy.Z innych ważnych zagadnień, co do których nie było communis opinio w trakcie prac konstytucyjnych, wskazać należy na ustrój terytorialny państwa. Czy Kazachstan ma być państwem unitarnym czy też państwem federalnym, uwzględniającym tradycyjny podział klanowy obywateli na žuzy? Ze względów przede wszystkim asekuracyjnych stanęło na państwie unitarnym, bez jednostek autonomicznych [Zaretskiy 2019: 114]. Obawiano się dezintegracyjnego potencjału złożoności ustroju terytorialnego państwa tego, że może ona skutkować wzrostem napięć wewnętrznych, tendencji separatystycznych, w tym wzmacnianych przez podmioty zewnętrzne. Analiza procesów zachodzących w innych państwach współczesnych (jak również bezpośrednio w Kazachstanie) pokazuje, że nie były to obawy bezpodstawne. Nota bene, wyborowi unitarnego charakteru państwa do dzisiaj towarzyszy refleksja o jego ograniczoności i dysfunkcjach związanych ze skutecznością prowadzenia polityk publicznych. Stąd też motyw efektywnego ułożenia ustroju terytorialnego państwa jest przedmiotem refleksji tak naukowej, jak i urzeczywistnianej w ramach struktur organizacyjnych państwa. W jego mianowniku leży pytanie: jak można budować samorządność terytorialną państwa, niezbędną do efektywnej realizacji potrzeb obywateli, a zarazem nie ponosić ryzyka w zakresie wzrostu tendencji autonomicznych czy w inny sposób dezintegracyjnych państwa? Brak przekonującej odpowiedzi na tak postawione pytanie skutkuje ostrożnością kazachstańskiego ustawodawcy w decentralizacji zadań publicznych.W poszukiwaniu ustroju państwa właściwego dla Republiki Kazachstan28 stycznia 1993 r. miało miejsce uchwalenie przez Radę Najwyższą pierwszej konstytucji niepodległej Republiki Kazachstan. Jak akcentuje S. K. Amandykova, wyrażała ona nowe podejście do człowieka, jego wolności i praw. Głosiła ich priorytet i prawną ochronę [Amandykova 2014: 56-57]. Proklamowała ona zrównoważony społecznie ustrój państwa, biorący pod uwagę złożoność narodową, religijną i społeczną obywateli i wynikające z tego ich wolności oraz prawa. Wzgląd na zachowanie pokoju społecznego – jako swego rodzaju warunek sine qua non samego istnienia Kazachstanu – sprawiał, że akcentowano gwarancje poszanowania tradycji narodowych, kultury czy wartości duchowych kluczowych dla różnych grup społecznych. Wielość religijna narodów Kazachstanu legła u podstaw uznania, że Kazachstan jest państwem świeckim, zaś złożoność narodowa i religijna i związane z nią ryzyka dezintegracji, przesądziły o przyjęciu unitarnego ustroju terytorialnego państwa.Z punktu widzenia stabilizowania niepodległości państwa i zachodzących na jego terytorium stosunków społecznych i gospodarczych, był to akt ważny, akt utrwalający jego fundamenty ustrojowe. Nie przyniósł natomiast, bo i nie mógł, jednoznacznych rozstrzygnięć w zakresie systemu rządów. Projektowany układ stosunków władzy był wypadkową istniejącego w Kazachstanie w 1993 r. balansu sił politycznych [Kanapyanov 2018: 83]. Jako efekt bieżącego kompromisu politycznego kluczowych uczestników stosunków politycznych, system rządów wyrażał się w przyjęciu systemu rządów parlamentarno-prezydenckiego, tj. systemu, który w swych założeniach, miał dowartościowywać i parlament i prezydenta. Prezydent został zaprojektowany jako gwarant realizacji wolności i praw obywatelskich, strażnik przestrzegania Konstytucji. W zakresie mechanizmów rządzenia, za zgodą parlamentu powoływał Pierwszego Ministra Gabinetu Ministrów Kazachstanu, ministrów, ale ministrowie odpowiedzialność polityczną ponosili przed Radą Najwyższą. Z kolej parlament pozostał ustrojodawcą czyli organem nie tylko uchwalającym i zmieniającym konstytucję, ale również dokonującym interpretacji jej przepisów. Na zasadzie wyłączności realizował też funkcję ustawodawczą [Amandykova, Amandykova 2014: 1851; Toleubekov 2015: 38]. Zarządzał przeprowadzenie referendum ogólnokrajowego, wybierał sędziów Sądu Konstytucyjnego. Jak podkreśla R. B. Igbayev, otwarta pozostała odpowiedź na pytanie o centrum władzy w reżimie okresu przejściowego [Igbayev 2010: 84].To, co było kompromisem akceptowalnym w 1993 r. przez Radę Najwyższą i prezydenta, szybko podlegało politycznej dewaluacji, bo zmianie uległ układ sił politycznych w państwie. Tak jak na znaczeniu politycznym nabierał prezydent, to odpowiednikiem tego procesu było jednoczesne wytracanie znaczenia politycznego przez Radę Najwyższą, co skłaniało do podejmowania prób zmian w systemie rządów, a zarazem osłabiało stabilizujące znaczenie konstytucji jako ustawy zasadniczej. Z punktu widzenia prezydenta, w zakresie mechanizmów rządzenia w szybkim tempie stawała się ona aktem niespójnym wewnętrznie, archaicznym, odstającym od ustrojowych potrzeb państwa i jako taki wymagającym korekty. Niedostatki i wewnętrzne niespójności konstytucji z 1993 r. wraz z upływem czasu coraz bardziej negatywnie oddziaływały na kształtowane przez nią stosunki władzy [Amandykova 2014: 73]. Miało to miejsce w sytuacji narastającego sporu politycznego między prezydentem i Radą Najwyższą dotyczącego realizowanych polityk publicznych, w tym niezbędnych zmian gospodarczych i społecznych. Dodatkowo, w prezydencie N. Nazarbajewie ugruntowywało się przekonanie, że samo rozdzielenie funkcji państwa to za mało dla zachowania stabilności ustrojowej państwa o sprawnej realizacji jego potrzeb. Z rozdzieleniem funkcji musi łączyć się ich koordynacja, ucieranie racji. Innymi słowy, w system rządzenia musi być wmontowana władza harmonizująca działalność organów władzy publicznej, rozwiązująca powstające, co nieuniknione i oczywiste, spory i konflikty. W opinii N. Nazarbajewa taką funkcję w procesach decyzyjnych państwa powinien pełnić prezydent [Nazarbajew 2006: 62].Na rozwój konstytucjonalizmu kazachskiego wpływ wywierały zmiany ustrojowe zachodzące w Rosji i innych państwach poradzieckich. I tak, rozpędzenie przez B. Jelcyna Rady Najwyższej i rozwiązanie w ten sposób dylematu dwuwładzy w Federacji Rosyjskiej, skłaniało do rozwagi deputowanych do kazachstańskiej Rady Najwyższej. Z kolei wojna domowa w Tadżykistanie uzmysławiała, jak bardzo katastrofalne dla państwa mogą być konsekwencje sporów politycznych. Do korekty relacji władzy, jeszcze nie konstytucyjnej, ale o ustrojowym znaczeniu, doszło już 10 grudnia 1993 r., kiedy to (w związku z samorozwiązaniem Rady Najwyższej) uchwalono ustawę o tymczasowym delegowaniu Prezydentowi Republiki Kazachstan i szefom administracji terenowej dodatkowych pełnomocnictw. Chociaż nie miała ona rangi konstytucji, tym niemniej rozszerzała kompetencje prezydenta, nadając mu uprawnienia prawotwórcze o charakterze ustawodawczym. Oprócz tego prezydent uzyskał prawo samodzielnego zarządzania referendum ogólnopaństwowego, powoływania i odwoływania Pierwszego Ministra Gabinetu Ministrów Kazachstanu, ministrów, powoływania sędziów Sądu Najwyższego i Sądu Konstytucyjnego czy wprowadzania stanu nadzwyczajnego. Z tego powodu w literaturze ustawa ta jest traktowana jako sui generis ustawa konstytucyjna [Szymanek 2013: 42].Do przełomowego wydarzenia prawnego, które przesądziło o faktycznym układzie stosunków władzy, doszło w 1995 r. Co specyficzne, chociaż nie miało ono charakteru konstytucyjnego, to wywołało skutki o charakterze konstytucyjnym. Mimo że nie miało charakteru normatywnego, a orzeczniczy, to wywołało następstwa porównywalne z rewizją konstytucji. Otóż 6 marca 1995 r. Sąd Konstytucyjny orzekł, że wybory do parlamentu zostały przeprowadzone wadliwie (ze względu na naruszenie normy przedstawicielstwa, przez co doszło do naruszenia materialnej równości prawa wyborczego) i że jest to wadliwość, którą można konwalidować wyłącznie poprzez rozwiązanie parlamentu i przeprowadzenie nowych wyborów parlamentarnych. Dodatkowo, 11 marca 1995 r. Sąd Konstytucyjny potwierdził obowiązywanie ustawy z 10 grudnia 1993 r. o tymczasowym delegowaniu Prezydentowi Republiki Kazachstan i szefom administracji terenowej dodatkowych pełnomocnictw. Rozwiązaniu Rady Najwyższej towarzyszyły działania nawiązujące do sposobu potraktowania rosyjskiej Rady Najwyższej przez B. Jelcyna w 1993 r.: odcięcie w jej siedzibie prądu, wody i łączności telefonicznej. Dla deputowanych do Rady Najwyższej było oczywiste, że prezydent N. Nazarbajew, podobnie jak B. Jelcyn w Federacji Rosyjskiej, nie dopuści do ryzyka dwuwładzy, a w razie takiego zagrożenia, podejmie stosowne środki działania. Sprawiło to, że deputowani do Rady Najwyższej, mimo że w swej większości nie podzielali racji zawartych w wyroku Sądu Konstytucyjnego, to podporządkowali mu się.Z jednej zatem strony – poprzez rozwiązanie – parlament utracił zdolność realizowania swojej funkcji prymarnej, czyli funkcji ustawodawczej, z drugiej zaś strony, potwierdzeniu uległo prezydenckie prawo wydawania aktów o charakterze ustawodawczym. O ile jednak pierwotnie, w 1993 r., zostało ono zaprojektowane jako kompetencja prezydencka uzupełniająca realizację funkcji ustawodawczej przez parlament, o tyle – wskutek wejścia w życie wyroku Sądu Konstytucyjnego – nabrało ono cech podstawowego regulatora stosunków prawnych. W praktyce, w 1995 r., prezydent – zachowując status władzy wykonawczej – stał się również wyłącznym ustawodawcą. Taki stan faktyczny obowiązywał przez ponad pół roku (marzec-grudzień 1995 r.), do czasu przeprowadzenia wyborów parlamentarnych i zebrania się parlamentu. Był to okres, w którym przesądzona została supremacja prezydenta w systemie rządów i utrwalone jego przywództwo państwowe. Doszło do ukształtowania mechanizmów rządzenia, które stały się charakterystyczne dla współczesnego Kazachstanu [Bodio, Mołdawa 2007: 78].Kolejne przedsięwzięcia konstytucyjne jedynie konsolidowały i utrwalały to przywództwo, rozszerzały i pogłębiały jego zakres, porządkowały system instrumentów prawnych wykorzystywanych przez prezydenta i dostosowywały je do zmieniających się potrzeb państwa. Nie zmieniały natomiast filarów władzy, bo te zostały utrwalone właśnie w 1995 r. wskutek wyroku Sądu Konstytucyjnego i podjętych w jego następstwie działań prezydenta.Prezydenckie dekrety (co nie miało umocowania w konstytucji z 1993 r.) wywierały konsekwencje nie tylko ustawodawcze, ale także konstytucyjne. Na podstawie prezydenckiego dekretu 29 kwietnia 1995 r. zostało przeprowadzone referendum ogólnonarodowe w sprawie wotum zaufania dla prezydenta i przedłużenia jego kadencji do 2000 r. W trybie przewidzianym przez inny prezydencki dekret (co nie miało umocowania w konstytucji z 1993 r., która nie przewidywała referendum konstytucyjnego) przygotowany został i poddany 30 sierpnia 1995 r. pod referendum ogólnonarodowe i zaaprobowany przez obywateli, projekt nowej konstytucji. Zgodnie z oficjalnie ogłoszonymi wynikami referendum, wzięło w nim udział 90,58 % uprawnionych do głosowania, z których 89,14 % poparło projekt nowej konstytucji. Niezależnie od problematyczności prawnych podstaw przeprowadzenia referendum konstytucyjnego, nie bez znaczenia dla mocy obowiązywania konstytucji z 1995 r. jest jej społeczne zakotwiczenie, zaakceptowanie przez suwerena. Swoim masowym uczestnictwem w referendum i podobnie masowym poparciem dla przedłożonego projektu, suweren (jako władza pierwotna i najwyższa w Republice Kazachstan) dokonał sanacji wad proceduralnych, które miały miejsce w ramach przygotowywania projektu konstytucji. Suweren zgodził się, aby w tym trybie przygotowany projekt konstytucji stał się obowiązującą konstytucją. Od tej pory to z woli suwerena, a nie prezydenta N. Nazarbajewa, akt ten stał się obowiązującym prawem najwyższym Republiki Kazachstan.Konsolidacja ustrojowaW zakresie wartości konstytucja z 1995 r. bazowała na rozwiązaniach prawnych zaakceptowanych w konstytucji z 1993 r. [Nurgazinov, Zhanuzakova 2020: 17] i w znacznym zakresie nawiązujących do systemu wartości Rady Europy. Potwierdzała unitarny charakter państwa i wzmacniała go zakazem zmiany [Zhunuskanov, Verba 2017: 90]. Utrwalała świecki charakter państwa, czy zakaz wzniecania konfliktów na tle rodowym. Natomiast odnośnie systemu rządów konserwowała system prezydencjalny z prezydentem jako najwyższą osobą urzędową w państwie, określającą podstawowe kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa i pełniącą funkcję kluczową z punktu widzenia egzystencji państwa – funkcję gwaranta ciągłości państwa [Zaleśny 2018]. Prezydent gwarantował i symbolizował jedność narodową. Urzeczywistniając jedność narodową, obowiązany został do koordynowania i harmonizowania działalności innych organów władzy publicznej [Kubeyev 1998: 133; Malinovskiy 2005: 8]. W ten sposób powiązano mechanizmy rządzenia z ich ratio w postaci realizacji dobra obywateli Kazachstanu. Podział władzy nie jest wartością samą w sobie, ale mechanizmem mającym działać na rzecz maksymalnie szerokiego urzeczywistniania wolności i praw człowieka. Aby nie dochodziło w nim do zaburzeń, walk o nadrzędność względem innych uczestników stosunków politycznych, które są destrukcyjne dla realizacji polityk publicznych, wprowadzono harmonizującą oraz koordynującą funkcję prezydenta. Poprzez nią łagodzi się negatywne następstwa partykularyzmów, sporów o władzę, jak również związane z nią prestiż oraz zasoby publiczne. Uczestnicy stosunków władzy wiedzą, że funkcjonuje organ powołany do bieżącej weryfikacji ich aktywności, który może ją ocenić negatywnie i poddać rozliczalności. Ta świadomość politycznych uwarunkowań prowadzonej działalności ma przełożenie na podejmowane formy działania. Sprzyja unikaniu eksponowania w przestrzeni publicznej własnych ambicji, jałowych sporów dotyczących trzeciorzędnych zagadnień, racji cząstkowych przeciwstawianych innym racjom cząstkowym czy powszechnym, czyli tego wszystkiego, co kojarzymy ze współczesną demokracją [Brennan: 2017].Ustanawiono dwuizbowy Parlament (Mażylis i Senat). Siedmiu członków izby drugiej parlamentu wyznaczał prezydent, a pozostałych czterdziestu wybierano w wyborach pośrednich, przez regionalne organy przedstawicielskie, co było wyrazem uznania faktycznego znaczenia regionalnych elit władzy i ich politycznych aspiracji [Shkel' 2015: 241]. Ograniczono funkcję ustawodawczą parlamentu. W przypadkach przewidzianych w konstytucji, prezydent kompetentny był wydawać nie tylko rozporządzenia z mocą ustawy (w razie nie rozpatrzenia przez izby parlamentarne prezydenckiego pilnego projektu ustawy w ciągu miesiąca od jego wniesienia), ale także (za zgodą co najmniej 2/3 deputowanych każdej z izb przez nie dłużej niż rok) mógł stanowić ustawy. W szerokim zakresie wpływał na funkcjonowanie izb parlamentarnych. Mógł je rozwiązać w przypadku wyrażenia wotum nieufności rządowi, dwukrotnej odmowy powołania Pierwszego Ministra Republiki Kazachstan, ale też – co podkreślało istotę prezydenckiego arbitrażu – w przypadku kryzysu politycznego wynikającego z niemożliwych do przezwyciężenia różnic między izbami Parlamentu lub Parlamentem a innymi gałęziami władzy państwowej. Parlament nie mógł zostać rozwiązany w czasie trwania stanu wojennego lub stanu wyjątkowego, w ciągu ostatnich sześciu miesięcy kadencji Prezydenta, jak również w ciągu roku od dnia poprzedniego rozwiązania Parlamentu.Konstruowanie prezydencjalnego systemu rządów nie było refleksem abstrakcyjnie wprowadzonego systemu rządów, zdaniem prawodawcy, w warunkach kazachstańskich bardziej optymalnego względem innych. Ściśle było skorelowane z osobą Nursułtana Nazarbajewa – pierwszego prezydenta niepodległej Republiki Kazachstan. Podporządkowane było utrwalaniu jego przywództwa państwowego. Z tego też powodu nie tylko rozszerzaniu ulegały środki działania prezydenta, ale jednocześnie modyfikacji poddawano reguły piastowania urzędu prezydenta tak, aby – z jednej strony – mogły być one do spełnienia przez N. Nazarbajewa, a z drugiej strony, aby eliminowały innych kandydatów na urząd prezydenta Kazachstanu. Tak też 7 października 1998 r. Parlament uchwalił szerokie zmiany systemu rządów. Zniesiona została górna granica wieku kandydata na urząd prezydenta (do tej pory wynosiła ona 65 lat), z 5 do 7 lat wydłużono kadencję prezydenta. Uchylono wymóg partycypowania w wyborach prezydenckich co najmniej 50 % uprawnionych do głosowania, jako warunek formalny wiążącego charakteru wyborów. Przedłużono kadencję senatorów z 4 do 5 lat i deputowanych do Mażylis z 5 do 6 lat. Deputowanych do Mażylisu miano wybierać w jednomandatowych okręgach wyborczych, a dodatkowych 10 deputowanych miano wybierać z list partyjnych. Parlament otrzymał prawo inicjatywy konstytucyjnej, skorzystanie z której wymagało poparcia co najmniej 4/5 ustawowej liczby deputowanych.20 lipca 2000 r. parlament uchwalił ustawę o Pierwszym Prezydencie Republiki Kazachstan. Przyznawała ona N. Nazarbajewowi (na wzór B. Jelcyna w Federacji Rosyjskiej) dożywotni immunitet nieodpowiedzialności za działalność podjętą w trakcie piastowania urzędu prezydenta. W konstytucjonalizmie kazachstańskim jest to okres konsolidacji systemu politycznego, jego utrwalenia w pożądanej formie, co znalazło potwierdzenie w kolejnych cyklach wyborczych [Igbayev 2010: 125-126].Demontaż ustroju skonsolidowanego wywołany problemem sukcesyjnymTak jak ze względu na konieczność stabilizowania systemu politycznego państwa system rządów sukcesywnie ulegał prezydencjalizacji, tak też ze – względu na tę samą okoliczność – zaczęto wzmacniać w nim instytucje demokratyczne. Dokonywane przeobrażenia mają umocowanie w zdarzeniach behawioralnych, w konieczności wypracowania stabilnych mechanizmów sukcesji władzy po procesie, który wcześniej bądź później, ale nieodzownie nastąpi, czyli utracie przez N. Nazarbajewa (ze względu na upadek na siłach) faktycznej zdolności do działania. Z nagłym odejściem Pierwszego Prezydenta Republiki Kazachstan mogłoby wiązać się ryzyko walki o schedę po nim, ryzyko negatywnie oddziałujące na stabilność nie tylko systemu politycznego państwa, ale zarazem także systemu społecznego i gospodarczego. Nie bez znaczenia było także obalenie i swego rodzaju banicja prezydenta A. Akajewa z sąsiedniego Kirgistanu oraz próba wywołania powstania w Uzbekistanie. Stąd też działania wyprzedzające ze strony prezydenta N. Nazarbajewa i przygotowujące Republikę Kazachstan na okres po złożeniu urzędu przez Pierwszego Prezydenta Republiki Kazachstan. Ich rozległe podjęcie w 2007 r. wyznaczyło kolejny okres w rozwoju konstytucjonalizmu kazachstańskiego – okres akomodacji ustroju państwa do okresu po zakończeniu przywództwa państwowego N. Nazarbajewa.Podejmowane od 2007 r. środki działania są wyrazem rzeczowej konstatacji, że prezydentowi N. Nazarbajewowi nie udało się wypracować mechanizmów sukcesji władzy w pełnej rozciągłości wykorzystujących posiadanych przez niego kompetencji. Inaczej niż na przykład w Azerbejdżanie (po ustąpieniu prezydenta H. Alijewa), nie udało się wprowadzić na urząd prezydenta osoby tego formatu, politycznej przenikliwości i społecznego zaufania, co N. Nazarbajew osoby, która potrafiłaby twórczo wykorzystać posiadane kompetencje dla utrwalania przywództwa regionalnego Kazachstanu, modernizacji państwa i rozwoju bogactwa dużych grup społecznych. Deficyt sukcesora adekwatnego do stojących przed państwem wyzwań, połączony z troską o stabilną przyszłość państwa, skłonił prezydenta N. Nazarbajewa do podjęcia procesu nazywanego „tranzytem władzy” [Malashenko 2013] i polegającego na akceptacji ryzyka demokratyzacji stosunków politycznych. Analiza sukcesji przywództwa państwowego w innych państwach współczesnych nakazywała stwierdzić ryzyko walki o przywództwo państwowe po zakończeniu przywództwa państwowego N. Nazarbajewa, ryzyko związanych z tym konfliktów w systemie politycznym państwa, napięć wywołujących destrukcyjny wpływ na stosunki społeczne, gospodarcze, kulturowe czy religijne. Nie bez znaczenia było też ryzyko wzmacniania tych napięć przez czynniki zewnętrzne, dążące do rozszerzenia swojego wpływu na procesy decyzyjne podejmowane w Kazachstanie i jego dotyczące.Stąd też refleksja prezydenta N. Nazarbajewa o podjęciu eksperymentu demokratycznego. Dekomponując prezydenckie centrum zarządzania państwowego, angażując w procesy decyzyjne różne organy władzy publicznej oraz organizacje społeczne, osłabia się sterowność zarządzania państwem, generuje ryzyko ograniczenia efektywności działania, ale zarazem minimalizuje ryzyko wystąpienia w przyszłości burzliwej walki o przejecie zasobów władzy, wzmacniającej i eksponującej podziały społeczne mogące zagrozić integralności terytorialnej państwa.Dla demokratyzacji ustroju państwa istotne znaczenie miała rewizja konstytucji przeprowadzona 21 maja 2007 r. [Gussarova 2015: 21; Heinrich 2010: 28]. Wprowadzono, kluczowe dla ochrony wolności obywateli, zatrzymanie i aresztowanie wyłącznie na podstawie wyroku sądu. Bez wyroku osoba może być zatrzymana nie dłużej niż przez 72 godziny. Karę śmierci ograniczono do przestępstw terrorystycznych skutkujących śmiercią ludzi oraz szczególnie ciężkich przestępstw dokonanych w czasie wojny. W rozległym zakresie zrewidowano ustrój organów władzy publicznej, w ramach systemu prezydencjalnego, wzmocniono kompetencyjnie parlament [Ayzeks 2008: 19; Malinovskiy 2012: 113; Mishra 2015: 216; Zhakayeva 2008: 132]. Do nowo wybranego Mażylisu rząd występuje o wotum zaufania. Tym samym, odnowienie składu politycznego izby pierwszej parlamentu skutkuje możliwością odnowienia składu politycznego gabinetu i realizowanej przez niego polityki. Rząd ponosi podwójną odpowiedzialność polityczną: zarówno przed prezydentem, jak i przed parlamentem (obiema jego izbami) [Sapargaliyev 2017: 32-33]. Zmodyfikowano system wyborczy do Mażylis z mieszanego na proporcjonalny (co samo w sobie służy rozwojowi systemu wielopartyjnego), przywrócono pięcioletnią kadencję prezydenta (z siedmioletniej). Uchylono konstytucyjny zakaz finansowania przez państwo organizacji społecznych, w tym – partii politycznych.Podjęte w 2007 r. modyfikacje ustroju państwa spełniły pokładane w nich nadzieje. Sprzyjały konserwowaniu jego stabilności i przewidywalności w sytuacji postępującego tzw. zmierzchu ery N. Nazarbajewa. Pozytywna ex post przeprowadzona ocena skutków regulacji z 2007 r. stała o u podstaw decyzji o kontynuowaniu kierunku przeprowadzanych zmian ustrojowych. W takich okolicznościach 10 marca 2017 r. doszło do kolejnej reformy konstytucyjnej. Jej rezultatem było pogłębienie demokratycznej modernizacji systemu rządów poprzez wzrost znaczenia w nim parlamentu, zwiększenie samodzielności rządu względem prezydenta, przy jednoczesnym rozszerzeniu mechanizmów sprawowanej nad nim kontroli parlamentarnej. Prezydent utracił prawo uchylania bądź zawieszania mocy obowiązywania aktów prawnych podejmowanych przez rząd lub premiera. Na rzecz parlamentu prezydent stracił posiadane kompetencje ustawodawcze. Tym samym parlament odzyskał wyłączność na realizację funkcji prymarnej każdego nowoczesnego parlamentaryzmu czyli funkcji ustawodawczej. Jak celnie zauważają T. Y. Khabriyeva i L. V. Andrichenko, w ten też sposób, pośrednio, wzmocniono przedstawicielski charakter parlamentu [T. Y. Khabriyeva, L. V. Andrichenko 2017: 142]. Przedstawicielstwo parlamentu nabrało blasku. Wyłaniany przez wieloetniczny naród kazachstański, parlament staje się faktycznym jego uosobieniem i wyrazicielem woli, co dotychczas (w systemie podziału funkcji ustawodawczej między prezydenta i parlament) nie miało miejsca, co tym samym deprecjonowało nie tylko znaczenie legislatywy w państwowym systemie decyzyjnym, ale również znaczenie wyborów parlamentarnych, sens partycypacji w nich obywateli, skoro i tak, to, co kluczowe, działo się poza parlamentem. W ramach reformy konstytucyjnej z 2017 r. dynamika konstytucjonalizmu kazachstańskiego nawiązuje do tzw. klasycznej koncepcji podziału funkcji państwa. Na nią trzeba nałożyć – kierowaną dożywotnio przez N. Nazarbajewa – Radę Bezpieczeństwa, która dopiero w 2018 r. uległa konstytucjonalizacji. Stanowi ona formalny mechanizm jego partycypacji w stosunkach władzy [Ibadildin, Pisareva 2020: 112]. Można postawić hipotezę badawczą, że wraz z zakończeniem działalności politycznej przez Lidera Narodu, Rada Bezpieczeństwa straci zdolność współkształtowania stosunków władzy, a znaczenia inne, już przewidziane konstytucyjnie, mechanizmy systemu rządów.ZakończenieReasumując przeprowadzony wywód, dynamika konstytucjonalizmu kazachstańskiego oparta jest na trzech kluczowych procesach. Pierwszy z nich to konflikt między kazachstańskimi tradycjami ustrojowymi a radzieckimi wzorcami ustrojowymi. Proces drugi to rozpadanie się radzieckich rozwiązań konstytucyjnych i jednoczesne kreowanie kazachstańskiego ustroju państwa. I proces trzeci – budowa monarchicznego prezydencjalizmu jako formy rządów sprzyjającej stabilności ustrojowej i podmiotowości międzynarodowej Republiki Kazachstan, a następnie jej demontaż uzasadniany tymi samymi wartościami konstytucyjnymi.BibliografiaAgayev G. Sh. (2015), Vnutrietnicheskaya konkurentsiya i latentnyye soobshchestva v politicheskom protsesse Kazakhstana, Moskva.Alibekov C. T. (2016), K voprosu formirovaniya pravovoy paradigmy nezavisimosti Kazakhstana, „Vestnik Instituta zakonodatel'stva RK”, № 4.Amandykova S. K. (2014), Konstitutsiya Respubliki Kazakhstan 1993 goda – pervaya Konstitutsiya suverennogo Kazakhstana, „Studia Politologiczne”, Vol. 32.Amandykova S. K., Amandykova L. K. (2014), Nekotoryye voprosy voploshcheniya printsipa razdeleniya vlastey v konstitutsionnom zakonodatel'stve Respubliki Kazakhstan, „Aktual'nyye problemy rossiyskogo prava” № 9.Amrekulov N. (2000), Zhuzy v sotsial'no-politicheskoy zhizni Kazakhstana, „Central Asia and the Caucasus”, № 3.Aubakirova I. U. (2017), Sovremennaya Yevraziyskaya kontseptsiya gosudarstvennogo upravleniya (teoretiko-pravovoye issledovaniye na materialakh Rossii i Kazakhstana), Moskva.Ayzeks R. (2008), Protsessy i rezul'taty konstitutsionnoy reformyv Kazakhstane: upravleniye nesoglasiyem, ogranicheniye riskov i konsolidatsiya vlasti, „ Tsentral'naya Aziya i Kavkaz”, № 1.Bisztyga A. (2014), Pozycja ustrojowa, organizacja i kompetencje Rady Konstytucyjnej Republiki Kazachstanu, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, Nr 2.Bodio T., Mołdawa T. (2007), Konstytucje państw Azji Centralnej. Tradycje i współczesność, WarszawaBrennan J. (2017), Against democracy, Princeton University Press.Czachor R. (2015), Postradzieckie reżimy polityczne w perspektywie neopatrymonialnej. Wstęp do badań, Wrocław.Gussarova A. 2015, The 20th Anniversary of the Constitution of the Republic of Kazakhstan: New Horizons for the Development of Country, „Central Asia’s Affairs ”, № 3.Heinrich A. (2010), The Formal Political System in Azerbaijan and Kazakhstan. A Background Study, Forschungsstelle Osteuropa Bremen Arbeitspapiere und Materialien, Bremen.Ibadildin N., Pisareva D. (2020), Central Asia in Transition: Social Contract Transformation in Nazarbayev and Post-Nazarbayev Kazakhstan, [w:] Mihr A. (red.), Transformation and Development. Studies in the Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE) Member States, Springer Open.Igbayev R. B. (2010), Politicheskiy rezhim v postsovetskom Kazakhstane: etapy i osobennosti transformatsii, Ufa.Kanapyanov T. (2018), Role and place of the parliament of Kazakhstan in the system of checks and balances, „Communist and Post-Communist Studies”, № 51.Khabriyeva T. Y., Andrichenko L. V. (2017), Konstitutsionnaya reforma v Respublike Kazakhstan: tendentsii i perspektivy razvitiya, „Zhurnal zarubezhnogo zakonodatel'stva i sravnitel'nogo pravovedeniya”, № 3.Kubeyev Y. K. (1998), Osnovy konstitutsionnogo stroya Respubliki Kazakhstan, Moskva.Malashenko A. (2013), Tranzit vlasti v Kazakhstanie: chto vperedi?, Moskovskiy Tsentr Karnegi.Malinovskiy V. A. (2012), LIDER: prezidentskaya vlast' v Kazakhstane na rubezhe epoch, Astana.Malinovskiy V. A. (2004), Prezident Respubliki Kazakhstan: institut, funktsii i instrumenty vlasti, Almaty.Malinovskiy V. A. (2005), Prezident Respubliki Kazakhstan i Parlament Respubliki: vzaimootnosheniya, sistema sderzhek i protivovesov, Astana.Mallinson K. (2019), Governance, [w:] Kazakhstan: Tested by Transition, Chatham House. The Royal Institute of International Affairs.Mishra M. K. (2015), State of Democracy and Constitutional Development in Contemporary Kazakhstan, [w:] Rogov I.I. (red.), Kazakhstan trend: from Totalitarianism to Democratic and Legal State (View from the Outside), Astana.Mukhamedzhanov B. A. (2007), Forma pravleniya Respubliki Kazakhstan: konstitutsionnaya model' i praktika gosudarstvennogo upravleniya, Moskva.Nazarbayev N. A. (2006), Kazakhstanskiy put', Karaganda.Nazarbayev N. A. (1996), Na poroge XXI veka, Almaty.Nurgazinov B. K., Zhanuzakova L. T. (2020), Rol’ Konstitutsii Respubliki Kazakhstan v obespechenii stabil’nosti i razvitii kazakhstanskogo obshchestva, „Vestnik Instituta zakonodatel'stva i pravovoy informatsii RK”, № 2.Pogłódek A. (2017), Referendum ogólnokrajowe w Republice Kazachstanu, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne”, Nr 3.Sapargaliyev G.S. (2017), Modernizatsiya Konstitutsii Respubliki Kazakhstan, „Vestnik Instituta zakonodatel'stva RK”, № 1.Shkel' S. N. (2015), Avtoritarizm v postsovetskikh gosudarstvakh Tsentral’noy Azii i Kavkaza: faktory ustoychivosti i rezhimnoy dynamiki, Ufa.Solozobov Y. (2015), Way of Kazakhstan: from the Soviet Totalitarianism to Democratic and Legal State, [w:] Rogov I.I. (red.), Kazakhstan trend: from Totalitarianism to Democratic and Legal State (View from the Outside), Astana.Szymanek J. (2014), Geneza i ewolucja konstytucjonalizmu kazachstańskiego, „Studia Politologiczne”, Vol. 33.Szymanek J. (2013), Ustrój konstytucyjny Kazachstanu, Warszawa.Toleubekov A. T. (2015), Konstitutsionno-pravovoy status Parlamenta Respubliki Kazakhstan, Moskva.Zaleśny J. (2018), Prezydent jako gwarant ciągłości państwa – mechanizmy sukcesji władzy w państwach poradzieckich, „Studia Politologiczne”, Vol. 47.Załęski P. (2010), Zmiana i stabilność systemu politycznego Kazachstanu, [w:] Zaleśny J. (red.), Zagadnienia ustrojowe państw poradzieckich, Warszawa.Zaretskiy A. M. (2019), Konstitutsionno-pravovoy status parlamentov Kazakhstana, Uzbekistana, Tadzhikistana (sravnitel’nyy aspekt), „Yevraziyskaya advokatura”, № 1.Zhakayeva L. S. (2008), Konstitutsionnyy protsess v Respublike Kazakhstan: teoretiko-pravovyye voprosy, Moskva.Zhunuskanov T. Zh., Verba D. V. (2017), Kazakhstanskaya model’ konsitutsionnogo zakonodatel’stva kak sledstviye unitarizatsii ustroystva gosudarstva, „Yuridicheskaya nauka”, № 3.[1] Do 1925 r. mieszkańców tej republiki nazywano Kirgizami.
