WstępZalecenie dystansu społecznego oraz dłuższe przebywanie w domu w ostatnich miesiącach, związane z sytuacją epidemiologiczną, ponownie uświadomiło milionom Brazylijczyków poważny problem społeczny, z jakim mierzy się wiele obywatelek największego państwa Ameryki Łacińskiej. Zamknięcie w domach ze swoimi partnerami naraża je na przemoc domową, zaś wstępne dane zebrane w ciągu ostatnich kilku miesięcy pokazują, że sytuacja epidemiologiczna nie pozostaje bez wpływu na liczbę zgłoszeń przemocy której ofiarami padają kobiety, w szczególności na obszarach objętych lockdownem. W marcu 2020 roku liczba telefonów alarmowych wykonanych w celu zgłoszenia przemocy doświadczonej w miejscu zamieszkania wzrosła o 17% [Marques et al. 2020].Temat ochrony praw kobiet przed przemocą, ściśle powiązany z sytuacją społeczno-ekonomiczną Brazylijek i problematyką dyskryminacji ze względu na płeć, nie jest w Brazylii nowy. Zmiany wprowadzane w brazylijskiej legislacji stopniowo od początku XX wieku stanowią odzwierciedlenie walki kobiet o prawo do decydowania o sobie, udziału w życiu publicznym, prawo do bezpieczeństwa i prawną ochronę przed przemocą przybierającą zróżnicowane formy. W niniejszej pracy zarysowane zostaną zmiany wobec kwestii zabójstwa kobiet dokonywanego przez ich partnerów życiowych, zachodzące w brazylijskim porządku prawnym na przestrzeni ostatniego stulecia. Szczególny nacisk położny jest na przedstawienie dwóch ustaw, przyjętych już w XXI wieku i mających na celu zapobieganie i bardziej skuteczne karanie przemocy wobec kobiet: ustawy Maria da Penha z 2006 roku oraz ustawy o kobietobójstwie z roku 2015. W ostatniej części artykułu przedstawione zostaną dane dotyczące przemocy wobec kobiet, zabójstw kobiet oraz kobietobójstw a także wyzwania, z którymi musi zmierzyć się Brazylia, aby zwiększyć bezpieczeństwo swoich obywatelek.Długa droga ku równości Nie ulega wątpliwości, że Brazylia jest krajem mierzącym się z nierównościami. Wyzwanie stanowią nierówności dochodowe i majątkowe, nierówności rasowe czy dysproporcje rozwojowe poszczególnych regionów federacji. Do tego należy dodać nierówności ze względu na płeć. Brazylijski porządek prawny przez znaczącą część XX wieku wyrażał rzeczywistość patriarchalną, z wyraźnie dominującą pozycją mężczyzny i podporządkowanej mu kobiety, która pełnię praw obywatelskich uzyskała dopiero w przedostatniej dekadzie XX wieku wraz z przyjęciem w 1988 roku obowiązującej do chwili obecnej ustawy zasadniczej. Warto przy tym zaznaczyć, że część prawoznawców wskazuje dopiero na rok 2002 i przyjęcie nowego kodeksu cywilnego jako moment, w którym kobiety uzyskały pełnię praw [Aires 2017].Od początku XVII wieku w portugalskiej kolonii obowiązywał kodeks filipiński, który w niepodległej i republikańskiej Brazylii zastąpiony został dopiero w 1916 roku nowym kodeksem cywilnym[1]. Kodeks wyraźnie dopuszczał honorowe zabójstwa kobiet nakrytych na zdradzie, bądź tych, które były przez małżonka podejrzane o zdradę (tytuł XXXVIII, księga V). Obowiązkiem kobiety była bowiem troska o ochronę honoru ojca poprzez zachowanie czystości przedmałżeńskiej, a następnie męża, przez zachowanie mu wierności [Dória 1994: 66]. Po uzyskaniu niepodległości w 1822 roku i uchwaleniu pierwszego kodeksu karnego (kodeksu kryminalnego Imperium Brazylii) zabójstwa honorowe kobiet zostały zakazane. Zdrada zdefiniowana była jako przestępstwo przeciwko „stanowi cywilnemu i rodzinnemu”, zaś sankcje – kara pozbawienia wolności do lat 3 – za jej popełnienie groziły zarówno żonie jak również mężowi. W przypadku zdrady mężczyzny konieczne było jednak udowodnienie, że pozamałżeńskie stosunki były stabilne i trwałe. Sankcje za krótkotrwałą relację pozamałżeńską przewidziane były wyłącznie dla kobiety [Ramos 2012: 62]. Pierwszy republikański kodeks karny z 1890 roku utrzymał te zapisy, choć przewidywał okoliczności łagodzące, m.in. zabójstwo „z konieczności” oraz „uzasadnione obroną honoru” (legítima defesa de honra). Tym samym aż do końca XX wieku sprawcy na ogół unikali odpowiedzialności za zabójstwo swoich żon bądź partnerek, powołując się przede wszystkim na uzasadnioną obronę honoru. Działania w afekcie służące obronie męskiego honoru, który mógł ucierpieć wskutek nieodpowiedniego zachowania kobiety, były akceptowane w społeczeństwie patriarchalnym [Toigo 2010; Vianna i Thomson-DeVeaux 2020]. Jeszcze w 1976 roku w głośnym procesie Raula (Doca) Fernandesa do Amaral Street oskarżonego o zabójstwo swojej partnerki, Ângeli Dinis, adwokaci mężczyzny domagali się uniewinnienia sprawcy, uzasadniając jego czyn koniecznością obrony honoru. Pochodząca z zamożnej rodziny Ângela Dinis została zamordowana przez Docę Street po tym, gdy poinformowała partnera, że chce się z nim rozstać. Sprawa wzbudzała w Brazylii ogromne zainteresowanie z uwagi na medialną rozpoznawalność obu postaci. Choć Doca Street przyznał się do zabójstwa, jego linia obrony skupiła się na niewłaściwym zachowaniu ofiary przestępstwa, która miała sprowokować sprawcę. Sąd w 1979 roku skazał oskarżonego na dwa lata więzienia z warunkowym zawieszeniem wykonania kary. Warto dodać, że publiczność zgromadzona na sali sądowej orzeczenie przyjęła oklaskami [Vianna i Thomson-DeVeaux 2020]. Jeden z adwokatów sprawcy w wywiadzie z 2003 roku przyznał, że w latach 70. społeczeństwo brazylijskie postrzegało zabójstwa kobiet w obronie honoru jako uzasadnione, przez co wyrok nie wzbudzał szerszych kontrowersji [Linha Direta Justiça 2003]. Dopiero dwa lata później, w wyniku zakrojonej na szeroką skalę kampanii społecznej przeciwko przemocy domowej i zabójstwom kobiet „Kto kocha nie zabija”, zorganizowanej przez organizacje feministyczne, sąd wyższej instancji uchylił orzeczenie z 1979 roku i nakazał wznowienie postępowania. W wyniku nowego procesu Doca Street został skazany na 15 lat pozbawienia wolności [Blay 2003].Warto również dodać, że brazylijskie kobiety, które prawa wyborcze uzyskały w 1932 roku, pełną zdolność do czynności prawnych uzyskały dopiero na mocy ustawy nr 4.121/62 – Statutu kobiety zamężnej – przyjętego w 1962 roku. Tym samym ustawa kończyła z tutelą prawną ojca i męża, zawartą w przepisach kodeksu cywilnego z 1916 roku. Kodeks ten zawierał m.in. zapisy pozwalające mężowi, który po zawarciu związku małżeńskiego odkrył, że jego małżonka nie zachowała „czystości przedmałżeńskiej”, na wystąpienie do sądu o anulowanie małżeństwa. Jeszcze w 1998 roku Trybunał Stanowy stanu Espírito Santo wydał orzeczenie anulujące zawarty związek małżeński z uwagi na ten archaiczny zapis kodeksu cywilnego [Cosso i Suwwan 2001]. Warto zwrócić uwagę, że przepisy te ostatecznie przestały obowiązywać dopiero w 2002 roku wraz z przyjęciem nowego kodeksu cywilnego. Prawo do rozwodów zostało również wprowadzone w Brazylii późno, bo dopiero w 1977 roku ustawą nr 6.515/77.Konieczność wzmocnienia statusu prawnego, ekonomicznego i społecznego Brazylijek była podkreślana w trakcie prac brazylijskiej konstytuanty przygotowującej projekt nowej ustawy zasadniczej w latach 1987-1988. Interesy obywatelek reprezentowane były przez tzw. lobby szminki (bancada do batom) [Monteiro 2018], dzięki którego staraniom do tekstu ustawy zasadniczej wprowadzone zostały zapisy mówiące o równouprawnieniu i zakazie dyskryminacji ze względu na płeć: „mężczyźni i kobiety mają równe prawa i obowiązki, na zasadach określonych w niniejszej Konstytucji” (art. 5), w tym w miejscu pracy: „Do praw pracowników (…) należy: ochrona rynku pracy kobiet poprzez stosowanie specjalnych bodźców, na zasadach określonych w ustawie; zakaz różnicowania płac, wypełnianych funkcji i kryteriów przyjęcia do pracy w zależności od płci (art. 7). Za przełomowe można uznać także zapisy wskazujące na równe prawa kobiet i mężczyzn w małżeństwie (art. 226, § 5) oraz § 8 art. 226: „Państwo zapewnia rodzinie pomoc dla każdego z jej członków i tworzy mechanizmy mające na celu wyeliminowanie przemocy w stosunkach rodzinnych”.Warto również podkreślić, że Brazylia jest stroną globalnych i regionalnych umów międzynarodowych zobowiązujących państwa-strony do zagwarantowania kobietom równych praw oraz ochrony przed dyskryminacją i wszelkimi formami przemocy, m.in.: Konwencji NZ w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (1979) oraz Protokołu fakultatywnego do konwencji (1999), umożliwiającego osobom fizycznym składanie skarg na państwa-strony konwencji do Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet. Brazylia jest również sygnatariuszem najważniejszej umowy międzynarodowej regulującej prawo kobiet do bezpieczeństwa i życia bez przemocy na zachodniej półkuli – Międzyamerykańskiej konwencji o zapobieganiu, karaniu i eliminacji przemocy wobec kobiet, tzw. konwencji z Belém do Pará z 1994roku. Innowacyjność regulacji zawartych w tym akcie wynika z szerokiej definicji przemocy wobec kobiet i kryminalizacji tych praktyk, ponadto dokument zobowiązywał państwa-strony konwencji do wdrożenia środków mających na celu zapobieganie, karanie i eliminację przemocy wobec kobiet (art. 7). Dokument za przemoc wobec kobiety uznaje „każdy akt lub każde zachowanie związane z sytuacją kobiet, które powoduje śmierć, skrzywdzenie lub cierpienie fizyczne, seksualne lub psychiczne kobiety” (art. 1).Choć ustawa zasadnicza z 1988 roku oraz ratyfikacja umów międzynarodowych stanowiły ważne punkty zwrotne w walce o prawa kobiet, historia Marii da Penha Maia Fernandes na początku XXI wieku uświadomiła Brazylijczykom, że instytucje państwowe nie były w stanie otoczyć odpowiednią opieką ofiar przemocy domowej.Maria da Penha i jej walka o prawa kobietPierwsza przełomowa ustawa mająca na celu zapobieganie przemocy domowej oraz karanie jej sprawców w Brazylii nazywana jest ustawą Maria da Penha, od imienia wieloletniej ofiary przemocy domowej, której historię poznały miliony obywatelek. Maria da Penha od lat zaangażowana jest w promocję praw kobiet i kampanie mające na celu zwiększenie bezpieczeństwa Brazylijek, przy czym wykorzystuje do tego swoje osobiste doświadczenia, którymi dzieli się podczas licznych spotkań i przemówień. Aktywistka społeczna jest magistrem farmacji i to właśnie podczas studiów w latach 70. poznała swojego męża, Kolumbijczyka Marca Antonia Heredię Viverosa, którego poślubiła po dwóch latach znajomości. Choć pierwsze lata małżeństwa nie układały się burzliwie, Maria da Penha wielokrotnie podkreślała, że stabilizacja zawodowa i ekonomiczna małżonka oraz uzyskanie brazylijskiego obywatelstwa wpłynęły na zmianę jego zachowań zarówno wobec żony jak też trójki ich dzieci. W 1983 roku Viveiros dwukrotnie usiłował zabić aktywistkę. Po raz pierwszy, strzałem z broni palnej w plecy podczas snu kobiety, która w wyniku doznanych obrażeń do dziś porusza się na wózku inwalidzkim. Do ponownej próby doszło po czterech miesiącach, poprzez porażenie prądem w czasie kąpieli. W wyniku drugiej nieudanej próby Maria da Penha zdecydowała się rozstać z mężem i dochodzić sprawiedliwości przed brazylijskim sądem. Pierwsze orzeczenie wydano dopiero osiem lat po tych wydarzeniach. Choć mężczyznę skazano na 15 lat pozbawienia wolności, obrońcy oskarżonego odwołali się od wyroku, powołując się na błędy proceduralne, do czego przychylił się Trybunał Stanowy stanu Ceará. Do wznowienia procesu doszło w 1996 roku, lecz pomimo wyroku 10 lat pozbawienia wolności, skazany również tym razem nie zaczął odbywać kary. Na dalszy bieg wypadków wpłynęła decyzja ofiary przemocy domowej, aby spisać i opublikować swoje doświadczenia – w 1994 roku ukazała się autobiografia Przeżyłam…mogę opowiedzieć (Sobrevivi... posso contar). W wyniku publikacji do Marii da Penha zwróciła się jedna z brazylijskich organizacji pozarządowych, specjalizująca się w składaniu skarg indywidualnych o naruszenia praw człowieka przez państwa członkowskie Organizacji Państw Amerykańskich (OPA) do Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka. W 1998 roku wniesiona została skarga przeciwko Brazylii [Quem é Maria da Penha 2018]. Zarzuty dotyczyły czasu postępowania – po 15 latach od wydarzeń, Marco Viveiros wciąż pozostawał na wolności – oraz braku instytucjonalnych środków służących osądzeniu i ukaraniu sprawców przemocy domowej [Report no. 54/01 2001]. W 2001 roku Komisja przygotowała raport w tej sprawie, jednoznacznie krytyczny wobec postawy rządu brazylijskiego, który obarczono odpowiedzialnością za tolerowanie przemocy wobec kobiet [Spieler 2011]. Dokument zawierał ponadto cztery rekomendacje dla brazylijskiego rządu: szybkiego i efektywnego zakończenia procesu postępowania w sprawie Marca Viveirosa, przeprowadzenia śledztwa w sprawie przyczyn długoletniego i nieefektywnego procesu toczącego się przeciwko oskarżonemu, zadośćuczynienia ofierze przemocy domowej za nieodpowiedni poziom wsparcia instytucjonalnego ze strony państwa oraz wdrożenia środków, w tym środków prawnych, mających na celu zapewnienie właściwej ochrony państwowej ofiarom przemocy domowej [Report no. 54/01 2001]. Raport odbił się szerokim echem w Brazylii i doprowadził do aresztowania sprawcy czynu w 2002 roku. Brazylia ponownie zyskała niechlubny międzynarodowy rozgłos, gdy w 2003 roku brazylijskie organizacje pozarządowe działające na rzecz praw kobiet przygotowały raport dla Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (CEDAW), oskarżając Brazylię o niestosowanie się do rekomendacji wydanych przez Międzyamerykański Komitet Praw Człowieka [Spieler 2011].Wydarzenia na początku nowego tysiąclecia doprowadziły do podjęcia prac nad pierwszą w historii Brazylii ustawą zapobiegającą przemocy domowej oraz karającą jej sprawców[2]. 22 września 2006 roku weszła w życie ustawa 11.340/2006, nazywana ustawą Maria da Penha. Pierwszą regulacją, która spotkała się z uznaniem organizacji na rzecz praw kobiet było przyjęcie, za konwencją z Belém do Pará, szerokiej definicji przemocy domowej i rodzinnej, której ofiarą padały kobiety – było nią jakiekolwiek działanie lub zaniechanie prowadzące do śmierci, uszkodzenia ciała, cierpienia fizycznego, seksualnego, psychologicznego, straty moralnej (wiążącej się ze znieważaniem bądź pomówieniem) lub materialnej (art. 5). Przepisy sprecyzowały również przestrzeń oraz kontekst, w których dochodzi do przemocy domowej. Stanowiły je gospodarstwo domowe, rozumiane jako przestrzeń współżycia osób, bez względu na więzi rodzinne oraz orientację seksualną; rodzina oraz relacja intymna, łącząca agresora z ofiarą. Artykuł 6 stwierdza ponadto, że przemoc domowa i rodzinna wobec kobiet jest jedną z form pogwałcenia praw człowieka.Ustawa Maria da Penha ochronę kobiet wprowadza na trzech płaszczyznach. Pierwszą jest podwyższenie maksymalnego wymiaru kary dla sprawców przemocy domowej z 1 do 3 lat pozbawienia wolności oraz zapis zakazujący praktyki wymierzania kar finansowych dla sprawców przemocy (art. 17), co do 2006 roku pozostawało powszechnie stosowaną praktyką [Calazans i Cortes 2011]. Drugą płaszczyzną było rozszerzenie instytucjonalnej ochrony kobiet doświadczających przemocy, między innymi dzięki zapisom umożliwiającym areszt oraz areszt prewencyjny agresora (w założeniu ustawy, miało do niego dojść w ciągu 96 godzin od chwili przyjęcia zgłoszenia) i usprawniający procedury postępowania mającego na celu zapewnienie ochrony kobietom zgłaszającym przemoc domową. Trzecia płaszczyzna wiązała się z usprawnieniem wymiaru sprawiedliwości poprzez utworzenie sądów ds. kobiet w ramach sądownictwa karnego. Ustawa zakładała ponadto koordynację działań różnych instytucji państwowych (m.in. komisariatów policji ds. kobiet[3], prokuratury, sądów ds. kobiet, przychodni specjalizujących się w ochronie zdrowia kobiet oraz schronisk dla kobiet), dzięki której powstać miała sieć zwalczania przemocy domowej oraz wsparcia dla kobiet. Ustawa jako warunek konieczny do zmniejszenia skali przemocy wobec kobiet wskazała również organizację kampanii edukacyjnych mających na celu zmianę postaw społecznych wobec zagadnienia przemocy, wciąż przez wielu Brazylijczyków uznawanego za sferę osobistą, w którą nie powinny ingerować ograny władzy państwowej [Calazans i Cortes 2011].Ustawa Maria da Penha spotkała się z międzynarodowym uznaniem za kompleksowe ujęcie środków mających na celu nie tylko penalizację i resocjalizację sprawców przemocy domowej czy wsparcie instytucjonalne udzielane ofiarom przemocy domowej, ale także jej wpływ na stopniową zmianę postaw społecznych i wdrażanie programów edukacyjnych skierowanych w szczególności do młodego pokolenia Brazylijczyków. Przyczyniła się również do podjęcia zakrojonych na szeroką skalę szkoleń urzędników państwowych, przedstawicieli służb mundurowych oraz członków wymiaru sprawiedliwości, mających na celu stosowne, niedeprecjonujące i niepodważające doświadczeń ofiary reagowanie na zgłaszane przypadki przemocy [Pasinato 2016; UN Women 2011]. Dziewięć lat później uchwalono kolejną ważną ustawę, mającą na celu zwiększenie bezpieczeństwa Brazylijek.Feminicídio znaczy kobietobójstwo Pojęcie kobietobójstwo do dyskursu publicznego wprowadziła w 1976 roku Diana Russell, która użyła go podczas międzynarodowej konferencji w Brukseli, zorganizowanej w konwencji ludowego trybunału – Międzynarodowego Trybunału ds. Przestępstw Przeciwko Kobietom. Dokładniejszą definicję terminu Russell przybliżyła w 1992 roku w publikacji współredagowanej z Jill Radford Femicide: The Politics of Woman Killing. Oznacza ono zabójstwo kobiety przez mężczyznę kierującego się nienawiścią, pogardą lub poczuciem własności i prawem do decydowania o jej życiu [Souza 2018: 536]. Gebrim i Borges, uzasadniając wyodrębnienie kobietobójstwa jako typ zabójstwa kwalifikowanego, uznali je za problem strukturalny, wynikający z podporządkowania kobiet w społeczeństwie patriarchalnym [Gebrim i Borges 2014: 59]. Na podobną zależność wskazały również Sagot i Cabañas, które jako pierwsze podjęły się analizy zabójstw kobiet ze względu na płeć w Kostaryce – uznały one kobietobójstwo za najbardziej skrajny przejaw nierówności płci [Sagot i Cabañas 2010].O skali problemu kobietobójstwa zarówno w Brazylii jak też szerzej w państwach Ameryki Łacińskiej świadczą m.in. dane Światowej Organizacji Zdrowia, Komisji Gospodarczej NZ ds. Ameryki Łacińskiej i Karaibów (CEPAL) czy Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), wskazujących region jako jeden z najbardziej dotkniętych kobietobójstwem i przestępstwami przeciwko kobietom [WHO 2013; CEPAL 2019; OECD 2020]. Sama Brazylia znalazła się na piątym miejscu – po Salwadorze, Kolumbii, Gwatemali i Rosji – spośród 83 państw o najwyższym wskaźniku kobietobójstw na świecie [Waiselfisch 2015]. Jednocześnie to właśnie państwa Ameryki Łacińskiej określić można pionierami w procesie kryminalizacji kobietobójstwa (definiowanego w języku hiszpańskim jako femicidio bądź feminicidio[4]). W 2007 roku Meksyk przyjął ustawę o dostępie kobiet do życia wolnego od przemocy, w której znalazł się termin „przemoc kobietobójcza” (violencia feminicida), zaś w 2012 roku dokonał reformy kodeksu karnego, podnosząc karę za kobietobójstwo do minimum 40 lat pozbawienia wolności [Serafin 2018]. Po 2007 roku 18 państw regionu podjęło procesy legislacyjne penalizujące przestępstwo femicidio bądź feminicidio (m.in. Kostaryka, Kolumbia, Gwatemala, Chile, Peru, Salwador, Ekwador, Republika Dominikany) [OECD 2020].W Brazylii ustawa 13.104 z 9 marca 2015 roku, zwana ustawą o kobietobójstwie, nowelizuje kodeks karny z 1940 roku oraz ustawę o zbrodniach (crimes hediondos) z 1990 roku. Kobietobójstwo zdefiniowane zostało w akcie prawnym jako zabójstwo kobiety „z powodu bycia kobietą”, zaś za przesłanki do uznania powiązania przestępstwa z płcią wskazano przemoc domową i rodzinną oraz postawy pogardy wobec kobiet lub ich dyskryminację. Ustawa zakwalifikowała kobietobójstwo jako zbrodnię oraz zaostrzyła karę za jego dokonanie – sprawcy czynu groziło od 12 do 30 lat pozbawienia wolności. Ustawa przewiduje także okoliczności zaostrzające wymiar kary o 1/3 jeśli ofiara była w ciąży lub w połogu, miała poniżej 14 lub powyżej 60 lat bądź jeśli świadkiem przestępstwa był zstępny lub wstępny ofiary.Czy Brazylijki są bezpieczne? Choć kobiety w Brazylii od wielu dekad walczą o równouprawnienie i niewątpliwie osiągnięto na tym polu poważne sukcesy, dane pozostają alarmujące. Należy podkreślić, że pomimo fundamentalnych zmian dotyczących praw kobiet w brazylijskim porządku prawnym, szczególnie poważnym wyzwaniem pozostają głęboko zinstytucjonalizowane i zakorzenione w kulturze asymetryczne relacje władzy i podporządkowania między płciami, które przekładają się na trudności w egzekwowaniu wywalczonych praw, w tym ustawy Maria da Penha i ustawy o kobietobójstwie. W przypadku tej pierwszej, wyzwanie stanowi także finansowy aspekt wiążący się z wdrażaniem jej zapisów, w szczególności tych odnoszących się do pomocy społecznej ze strony państwa, którą powinny być objęte ofiary przemocy. Rozwój sieci zwalczania przemocy domowej wymaga powstania dodatkowych ośrodków wparcia kobiet – zarówno posterunków policji ds. kobiet, DEAMów, schronisk, przychodni kobiecych czy sądów ds. kobiet. Brazylijski Instytut Geografii i Statystyki (IBGE) podał w 2019 roku, że aż 91,7% gmin (municipios – podstawowa jednostka brazylijskiego podziału administracyjnego) nie posiadało wyspecjalizowanych posterunków policji. Jeszcze bardziej alarmujące były dane dotyczące dostępności schronisk dla ofiar przemocy domowej – oferowało je jedynie 2,4% gmin [Agência IBGE 2019]. Do 2019 roku powstało 139 sądów wyspecjalizowanych w rozpatrywaniu spraw dotyczących przemocy wobec kobiet, jednak mapa ich dystrybucji potwierdza nierówności pomiędzy regionami – większość sądów powstała w najbogatszych stanach na południowym wschodzie, m.in. w São Paulo i Rio de Janeiro [Conselho Nacional de Justiça 2020]. Choć od 2015 roku w Brazylii powstawać zaczęły tzw. domy brazylijskich kobiet (Casa da Mulher Brasileira), których celem było usprawnienie pomocy ofiarom przemocy domowej poprzez skupienie w jednym ośrodku jednostek udzielających wsparcia organów ścigania, medycznego, prawnego, psychologicznego oraz fizycznego (schroniska), do chwili obecnej takich ośrodków na terenie całej Brazylii powstało jedynie siedem [Governo do Brasil 2020]. Ponadto z uwagi na dotkliwy kryzys gospodarczy, z którym Brazylia mierzy się od 2015 roku i przede wszystkim stanowisko obecnej administracji państwowej, niedostrzegającej skali problemu i konieczności poniesienia wyższych nakładów finansowych na instytucje mające na celu zwalczanie przemocy wobec kobiet, nie wydaje się prawdopodobnym, aby w ciągu najbliższych lat pomoc ta uległa zwiększeniu [Lindner 2020].Od przyjęcia ustaw Maria da Penha oraz o kobietobójstwie minęło już odpowiednio 14 oraz 5 lat, co pozwala stawiać pytania o ich efektywność: czy wpłynęły one na skalę zabójstw kobiet w Brazylii i spadek odnotowanych przypadków przemocy domowej? Należy zaznaczyć, że brazylijscy eksperci przygotowujący raporty o skali przemocy domowej i zabójstwach kobiet zwracali uwagę na trudności z dostępem do danych, wynikające przede wszystkim z ich niekompletności (częstą praktyką był brak informacji o płci ofiary zabójstwa w statystykach policyjnych oraz sądowych jeszcze na początku XXI wieku, zob. Pasinato 2011), choć sytuacja uległa zdecydowanej poprawie po 2015 roku. Jeden z najważniejszych raportów dotyczących przemocy wobec kobiet w Brazylii przygotowany przez Julia Jacoba Waiselfisza dla ONZ podaje, że między 1980 i 2013 rokiem w Brazylii ofiarami zabójstw padły 106093 kobiety, przy czym w 1980 roku wskaźnik zabójstw na 100 tys. mieszkańców wynosił 2,3, natomiast w 2013 roku: 4,8, co oznacza wzrost o 111% [Waiselfisz 2015: 11].Z corocznych raportów publikowanych przez Brazylijskie Forum Bezpieczeństwa Publicznego (FBSP) oraz Instytut Gospodarczych Badań Stosowanych (IPEA), stanowiących podstawowe źródło informacji na temat skali przemocy w Brazylii (m.in. zabójstw i profilu ofiar, napadów, brutalności policji, przemocy wobec kobiet, wydatków na bezpieczeństwo publiczne) wynika, że – pomimo przyjęcia ustawy Maria da Penha w 2006 roku – do 2015 roku skala zabójstw kobiet rosła. Przełom nastąpił w 2016 roku, a więc pierwszym pełnym roku obowiązywania ustawy o kobietobójstwie, kiedy liczba zabójstw kobiet (rozumianych jako wszystkie zabójstwa osób płci żeńskiej bez uwzględniania przyczyny zabójstwa) po raz pierwszy spadła, podobnie jak w roku 2018 i 2019. Sama liczba kobietobójstw jednak rosła w ciągu ostatnich czterech lat – w 2016 roku (pierwszym pełnym roku kalendarzowym, dla którego dostępne są statystyki dotyczące kobietobójstw) odnotowano 929 kobietobójstw, w 2019 roku natomiast – 1 326, był to więc wzrost rzędu 43% w ciągu czterech lat. Dający się zaobserwować po 2016 roku wzrost odsetka kobietobójstw w stosunku do liczby zabójstw kobiet jest przez ekspertów tłumaczony przede wszystkim wzrastającymi kompetencjami policji, coraz precyzyjniej identyfikującej i odnotowującej w swoich statystykach przypadki kobietobójstwa [FBSP i IPEA 2020].Tabela 1. Liczba zabójstw kobiet (w tym kobietobójstw) w Brazylii dla wybranych lat w okresie 2006-2019.Liczba zabójstwWskaźnik na 100 tys.2006200820102012201520162017201820192017201820194 0224 0234 4654 7194 7934 2454 5564 3403 7304.34.13.5Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu FBSP i IPEA Anuário Brasileiro de Segurança Pública, wydań z lat 2016, 2017, 2020 oraz J.J. Waiselfisz, Mapa da Violência. Homicídio de mulheres no Brasil, Brasília, 2015.Wykres 1. Liczba kobietobójstw w Brazylii w latach 2016-2019 oraz stosunek kobietobójstw do całkowitej liczby zabójstw kobiet.Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu FBSP i IPEA Anuário Brasileiro de Segurança Pública 2020.Ponadto ze statystyk policyjnych wynika jednoznacznie, że ofiarami kobietobójstw padają w większości Afrobrazylijki – w 2019 roku stanowiły 66,6% ofiar – oraz kobiety w wieku reprodukcyjnym, między 20 a 39 rokiem życia (56,2% ofiar). Istotę problemu kobietobójstw i ich ścisłe powiązanie z przemocą domową oddają zaś dane dotyczące miejsca zbrodni oraz profilu sprawcy. Raport dla 2019 roku po raz kolejny wskazał, że dochodzi do nich przede wszystkim w domu ofiary (58,9%) zaś sprawcami są partnerzy życiowi bądź byli partnerzy ofiar (companheiro/ex-companheiro) – 89,9% [FBSP i IPEA 2020]. Statystyki po raz kolejny wskazują, że zwiększenie bezpieczeństwa kobiet w Brazylii wymaga przerwania cyklu przemocy doświadczanego przez ofiary w swoim najbliższym otoczeniu ze strony członków rodziny poprzez zapewnienie stosownej ochrony ofiarom przemocy domowej, obejmującej odseparowanie sprawcy przemocy od ofiary, pomoc prawną, opiekę medyczną i psychologiczną. Raport FBSP i IPEA nawiązuje także do skali przemocy domowej w Brazylii – w 2019 roku odnotowanych zostało 266310 przypadków przemocy domowej, przekładające się na 253,6 zgłoszeń na 100 tys. mieszkańców. Tegoroczna edycja raportu zawiera również dane dla pierwszego półrocza 2020, a więc przedstawia statystyki na temat bezpieczeństwa kobiet w dobie pandemii koronawirusa. O ile w ciągu pierwszych sześciu miesięcy tego roku liczba zgłoszeń odnotowanych przez policję zmniejszyła się o 9,9% w stosunku do tego samego przedziału czasowego w 2019 roku, wzrost o 3,8% nastąpił w przypadku liczby odebranych telefonów alarmowych dotyczących przemocy domowej, co przekłada się na 147379 zgłoszeń. O 1,9% wzrosła również liczba kobietobójstw, których w pierwszym półroczu odnotowano 648. Autorzy raportu oraz organizacje kobiece zwracają uwagę na negatywne skutki społeczne lockdownu, który objął wiele brazylijskich miast. Kobiety doświadczające przemocy ze strony swoich partnerów niejednokrotnie zmuszone zostały do dłuższego przebywania pod jednym dachem z agresorami, bądź miały ograniczone możliwości odseparowania się od sprawców i poszukiwania schronienia [FBSP i IPEA 2020; Vieira et al. 2020]. Ponadto spośród rekomendowanych przez ONZ środków mających na celu zapewnienie wsparcia ofiarom przemocy domowej w czasie pandemii (m.in. stworzenie dodatkowych schronisk dla ofiar przemocy, punktów przyjmujących zgłoszenia dotyczące przemocy w aptekach i supermarketach czy zwiększenie wsparcia finansowego dla organizacji pozarządowych) Brazylia jedynie udostępniła dodatkowe aplikacje internetowe oraz numery telefonów pozwalające na zgłaszanie przypadków przemocy. Trudności z zapewnieniem bezpieczeństwa Brazylijkom w czasie kryzysu epidemiologicznego są zbieżne z przeszkodami stojącymi na drodze bardziej efektywnej implementacji ustawy Maria da Penha, a w szczególności tej części zapisów, które kładą nacisk na działania prewencyjne oraz szybkie oddzielenie ofiar przemocy od jej sprawców. W przypadku ustawy o kobietobójstwie kluczowe znaczenie będzie miała również efektywność egzekwowania prawa, która musi zostać zwiększona. O takiej konieczności świadczy przykładowo fakt, w północnowschodnim stanie Bahia, od lat pozostającym w czołówce stanów, w których dochodzi do największej liczby kobietobójstw, przez dwa lata obowiązywania ustawy skazano tylko dwie osoby [Rosa 2017]. Ponadto brak wystarczającej liczby schronisk, czas niezbędny do wdrożenia procedur aresztu prewencyjnego – w praktyce proces trwa dłużej od przewidzianych ustawą 96 godzin [Pasinato 2016] – opieszałość organów ścigania we wdrażaniu tych procedur, zbyt mała liczba posterunków policji ds. kobiet, a w ostatnich latach zbyt mała promocja kampanii społecznych mających na celu nagłaśnianie skali problemu i promowanie postaw sprzeciwu wobec dyskryminacji kobiet, mizoginii i przemocy wobec nich, wciąż pozostają głównymi barierami na drodze zwiększania bezpieczeństwa Brazylijek i pełnej implementacji przełomowych aktów prawnych mających te bezpieczeństwo zapewnić.ZakończenieNierówności płci były w Brazylii przez stulecia głęboko zinstytucjonalizowane, zakorzenione w kulturze i odzwierciedlone w państwowym porządku prawnym. W XX wieku obywatelki Brazylii uzyskały prawa wyborcze, pełną zdolność do czynności prawnych czy prawo do rozwodu, a na początku XXI wieku podjęte zostały starania o zwiększenie ich bezpieczeństwa poprzez przyjęcie aktów prawnych mających na celu zapobieganie przemocy domowej oraz kobietobójstwu – zabójstwu kobiet ze względu na fakt bycia kobietą. I choć eksperci zwracali uwagę na potrzebę zwiększenia nakładów finansowych, aby możliwa była realizacja zapisów ustawowych, konieczność dalszych szkoleń funkcjonariuszy publicznych, w tym policji przyjmującej zgłoszenia ofiar i w szczególności kampanii promujących prawa kobiet, ustawa Maria da Penha i o kobietobójstwie stanowią istotny przełom. Aby ocenić ich długofalowe skutki, zwłaszcza w przypadku tego ostatniego aktu prawnego, konieczne będą pogłębione badania uwzględniające wdrażane procedury organów ścigania, czas trwania i przebieg postępowań karnych oraz wpływ kampanii społecznych na zmiany postaw brazylijskich obywateli. Zasługującą na uwagę próbę oceny efektywności ustawy Maria da Penha podjęli eksperci z IPEA. W 2015 roku opublikowali oni wyniki swoich badań z zastosowaniem modelowania ekonometrycznego, z których wynikało, że choć w pierwszych latach obowiązywania ustawy Maria da Penha liczba zabójstw kobiet nie spadła, ustawa zahamowała ich wzrost o ok. 10% [Cerqueira et al. 2015]. Należy jednak podkreślić, że dalsze sukcesy wdrażania programów, procedur i środków służących ochronie życia i zdrowia Brazylijek mogą stanąć pod znakiem zapytania z uwagi na pogarszającą się sytuację gospodarczą państwa połączoną z ograniczeniem wydatków budżetowych oraz zmianę priorytetów brazylijskiej administracji po 2015 roku. Między 2015 i 2019 rokiem budżet Sekretariatu ds. Kobiet, działającego w ramach Ministerstwa Kobiet, Rodziny i Praw Człowieka, został zredukowany z poziomu BRL 119 milionów do BRL 5,3 milionów. W tym samym czasie środki przeznaczone na instytucjonalną pomoc kobietom, które doświadczyły przemocy domowej, skurczyły się z poziomu BRL 34,7 milionów do jedynie R$ 194,7 tysięcy [Lindner 2020]. Jest to szczególnie niepokojące, gdy weźmie się pod uwagę, że w 2019 roku co 2 minuty w Brazylii dochodziło do kolejnych przypadków przemocy domowej [FBSP, IPEA 2020].Akty prawneInter-American Convention on the Prevention, Punishment, and Eradication of Violence against Women (Convention of Belém do Pará), [online:] https://www.oas.org/en/MESECVI/convention.asp, [dostęp: 29.10.2020].Konstytucja Federacyjnej Republiki Brazylii z dnia 5 października 1988 r., tłum. A. Wojtyczek-Bonnand, [online:] http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/brazylia.html, [dostęp: 20.09.2020].Lei nº 13.104, de 9 de março de 2015 [Ustawa 13.104 z 9 marca 2015 roku – ustawa o kobietobójstwie], [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/_ato2015-2018/2015/lei/l13104.htm [dostęp: 29.10.2020].Lei nº 11.340, de 7 de agosto de 2006 que cria mecanismos para coibir a violência doméstica e familiar contra a mulher [Ustawa 11.340 z 7 sierpnia 2006 roku ustanawiająca środki zapobiegające przemocy domowej i rodzinnej wobec kobiet – ustawa Maria da Penha], [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/_ato2004-2006/2006/lei/l11340.htm, [dostęp: 29.10.2020].BibliografiaAgência IBGE (2019), Munic 2018: Apenas 8,3% dos municípios têm delegacias especializadas de atendimento à mulher, 25 de setembro, [online:] https://agenciadenoticias.ibge.gov.br/agencia-sala-de-imprensa/2013-agencia-de-noticias/releases/25499-munic-2018-apenas-8-3-dos-municipios-tem-delegacias-especializadas-de-atendimento-a-mulher [dostęp: 20.10.2020].Aires, K.H. dos Santos (2017), A mulher e o ordenamento jurídico. Uma análise do tratamento de gênero pela legislação civil brasileira, “Âmbito jurídico”, [online:] https://ambitojuridico.com.br/cadernos/direito-civil/a-mulher-e-o-ordenamento-juridico-uma-analise-do-tratamento-de-genero-pela-legislacao-civil-brasileira/ [dostęp: 20.10.2020].Blay E.A. (2003), Violência contra a mulher e políticas públicas, “Estudos Avançados”, vol. 49, s. 87-98.Calazans M., Cortes I. (2011), O processo de criação, aprovação e implementação da Lei Maria da Penha, [w:] Campos C.H. (red.), Lei Maria da Penha comentada em uma perspectiva jurídico-feminista. Rio de Janeiro, s. 39-63.CEPAL (2018), Femicide, the most extreme expression of violence against women, Notes for Equality no. 27, [online:] https://oig.cepal.org/en/indicators/femicide-or-feminicide [dostęp: 29.10.2020].Cerqueira D. et al. (2015), Avaliando a efetividade da lei Maria da Penha, IPEA, Texto para discussão 2048.Conselho Nacional de Justiça (2020), Monitoramento da Política Judiciária Nacional de Enfrentamento à Violência contra as Mulheres, [online:] https://paineis.cnj.jus.br/QvAJAXZfc/opendoc.htm?document=qvw_l%5Cpainelcnj.qvw&host=QVS%40neodimio03&anonymous=true&sheet=shVDResumo, [dostęp: 20.10.2020].Cosso R., Suwwan L. (2001) Virgindade deixa de anular casamento, “Folha de S. Paulo”, 15 de agosto, [online:] https://www1.folha.uol.com.br/folha/cotidiano/ult95u35006.shtml, [dostęp: 18.10.2020].Dória, C.A. (1994), A tradição honrada: a honra como tema de cultura e na sociedade ibero-americana, “Cadernos Pagu”, Campinas: Unicamp, nr 2, s. 47-111.FBSP, IPEA (2020), Anuário Brasileiro de Segurança Pública 2020, São Paulo.Gebrim L.M., Borges P.C.C. (2014), Violência de gênero: tipificar ou não o femicídio/feminicídio?, “Revista de Informação Legislativa”, ano 51, nr 202, s. 59-75.Governo do Brasil (2020), Orçamento destinado à Casa da Mulher Brasileira cresce mais de 200% em 2020, [online:] https://www.gov.br/mdh/pt-br/assuntos/noticias/2020-2/junho/orcamento-destinado-a-casa-da-mulher-brasileira-cresce-mais-de-200-em-2020, [dostęp: 21.10.2020].Lindner J. (2020), Governo zera repasses a programa de combate a violência contra mulher, “O Estado de S. Paulo”, 4 de fevereiro, [online:] https://brasil.estadao.com.br/noticias/geral,governo-zera-repasses-a-programa-de-combate-a-violencia-contra-a-mulher,70003184035, [dostęp: 12.10.2020].Linha Direta Justiça (2003), Caso Ângela e Doca, 5 de junho, odcinek programu dostępny na platformie Youtube, [online:] https://www.youtube.com/watch?v=FFBNDvqdgzE, [dostęp: 12.10.2020].Marques E.S. et al. (2020), Violence against women, children, and adolescents during the COVID-19 pandemic: overview, contributing factors, and mitigating measures, “Cadernos de Saúde Pública”, thematic section Covid-19 – public health contributions, vol. 36, nr 4, https://doi.org/10.1590/0102-311X00074420.Monteiro, E. (2018) Lobby do Batom. Marco histórico no combate à discriminações, Senado Federal, [online:] https://www12.senado.leg.br/noticias/materias/2018/03/06/lobby-do-batom-marco-historico-no-combate-a-discriminacoes, [dostęp: 18.10.2020].OECD (2020), Addressing femicide in the context of rampant violence against women in Latin America, March 16, [online:] https://www.oecd.org/gender/data/addressing-femicide-in-the-context-of-rampant-violence-against-women-in-latin-america.htm [dostęp: 29.10.2020].Pasinato W. (2016), The Maria da Penha law: 10 years on, “Sur 24”, vol. 13, no. 24, s. 155-163.Pasinato W. (2011), “Femicídios” e as mortes de mulheres no Brasil, “Cadernos Pagú”, no. 37, s. 219-246.Quem é Maria da Penha (2018), Instituto Maria da Penha, [online:] https://www.institutomariadapenha.org.br/quem-e-maria-da-penha.html [dostęp: 29.10.2020].Ramos M.D. (2012), Reflexões sobre o processo histórico-discursivo do uso da legítima defesa da honra no Brasil e a construção das mulheres, “Revista Estudos Feministas”, vol. 20, nr 1, s. 53-73.Report nr 54/01 (2001), Case 12.051 Maria da Penha Maia Fernandes vs. Brazil, OEA/Ser.L/V/II.111 Doc. 20 rev. at 704, University of Minnesota, Human Rights Library, [online:] http://hrlibrary.umn.edu/cases/54-01.html [dostęp: 28.10.2020].Rosa A.B. (2017), Bahia condena 2º caso de feminicídio, mas estatísticas nacionais sobre a Lei ainda são escassas, “Huffpost”, 14 de julho, [online:] https://www.huffpostbrasil.com/2017/07/14/bahia-condena-2-caso-de-feminicidio-mas-estatisticas-nacionais_a_23030050 [dostęp: 29.10.2020].Sagot M., Cabañas, A. C. (2010), When violence against women kills: femicide in Costa Rica, 1990-99, [w:] Fregoso R. L., Bejarano C. (red.), Terrorizing women. Feminicide in the Americas. Durham, s. 138-156.Serafim A. (2018), Kobietobójstwo (feminicide) jako odrębny typ zabójstwa ze względu na płeć w prawie karnym niektórych państw ameryki łacińskiej ze szczególnym uwzględnieniem Meksyku, „Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego”, rok XVII, nr 1, s. 113-141.Souza S.M.J. (2018), O feminicídio e a legislação brasileira, Revista Katálysis, vol. 21, nr 3, s. 534-543.Spieler P. (2011), The Maria da Penha Case and the Inter-American Commission on Human Rights: Contributions to the Debate on Domestic Violence Against Women in Brazil, “Indiana Journal of Global Legal Studies”, vol. 18, issue 1, s. 121-143.Toigo D.M. (2010), Breve análise das teses defensivas da legítima defesa da honra e da privilegiadora da violenta emoção no tribunal do júri em homicídios passionais praticados por homens contra mulheres, “UNOESC & Ciência, ÂREA das Ciências Sociais Aplicadas”, vol. 1, nr 1, s. 13-20.UN Women, (2011), Maria da Penha Law: A Name that Changed Society, [online:] https://www.unwomen.org/en/news/stories/2011/8/maria-da-penha-law-a-name-that-changed-society [dostęp: 29.10.2020].Vianna B., Thomson-DeVeaux F. (2020), Ilegítima defesa da honra, “Piauí”, 5 de setembro, [online:] https://piaui.folha.uol.com.br/ilegitima-defesa-da-honra/ [dostęp: 29.10.2020].Vieira P.R. et al. (2020), Isolamento social e o aumento da violência doméstica: o que isso nos revela?, “Revista brasileira de epidemiologia”, 22 de abril, [online:] https://scielosp.org/article/rbepid/2020.v23/e200033/pt/ [dostęp: 29.10.2020].Waiselfisz J.J. (2015), Mapa da Violência 2015: Homicídio de mulheres no Brasil, Brasília.WHO (2013), Global and regional estimates of violence against women: prevalence and health effects of intimate partner violence and nonpartner sexual violence.[1] W Portugalii kodeks filipiński obowiązywał do 1867 roku.[2] Ponadto w 2005 roku doszło do nowelizacji kodeksu karnego, mającej na celu usunięcie zapisów dyskryminujących kobiety – z przepisów usunięto m.in. odniesienia do „uczciwych kobiet”, „dziewic” oraz przepisy pozwalające uniknąć kary sprawcy przestępstwa seksualnego, którzy ożeniłby się ze swoją ofiarą [Spieler 2011: 137].[3] Tzw. DEAMy (Delegacia Especializada no Atendimento à Mulher) powołane zostały w 1985 roku do zapobiegania, ochrony oraz prowadzenia śledztw w sprawach m.in. przemocy domowej oraz przestępstw seksualnych, których ofiarami padły kobiety.[4] Różnice między pojęciami analizuje Alicja Serafim [zob. Serafim 2018: 114-117].
