Emilia BamwendaKoniec jednopartyjnej dominacji - zmiany ustrojowe w TanzaniiUniwersytet Wrocławski Wydział Nauk Społ[email protected] analiza zawiera przegląd spostrzeżeń jakie przyniosły badania koncentrujące się na kluczowych kwestiach związanych z „powrotem” pluralizmu politycznego w Tanzanii. W pierwszej kolejności podnoszone są w niej kwestie czterech etapów zmian konstytucyjnych i ich wpływ na ustrój polityczny państwa oraz procesy dostosowawcze przepisów w celu wprowadzenia pluralizmu politycznego. Ponadto prześledzone są sposoby zarządzania wyborami w okresie kolonialnym, po uzyskaniu niepodległości w latach 90-tych. Celem artykułu było przeanalizowanie zmian konstytucyjnych, prowadzących do możliwości zmiany ustroju politycznego Zjednoczonej Republiki Tanzanii. Metoda badawcza opierała się o krytyczną analizę piśmiennictwa oraz badania terenowe przeprowadzone w 2005 r., 2010 r. i 2020 r. w Tanzanii.Słowa kluczowe: Konstytucja, ordynacja wyborcza, pluralizm polityczny, system polityczny, system wyborczyThis study provides an overview of insights from research focusing on key issues related to the 'return' of political pluralism in Tanzania. First, it raises the issues of the four stages of constitutional changes and their impact on the state's political system as well as the processes of adapting regulations to introduce political pluralism. In addition, the methods of managing elections in the colonial period, after independence in the 1990s, are investigated. The aim of the article was to analyze the constitutional changes leading to the possible change of the political system of the United Republic of Tanzania. The research method was based on a critical analysis of the literature and field studies conducted in 2005, 2010 and 2020 in Tanzania.Key words: Constitution, electoral law, political pluralism, political system, election systemI. WstępWielu przedstawicieli środowiska akademickiego twierdzi, że brak demokratyzacji jest główną przyczyną ubóstwa w Afryce. Jednak pomimo wdrożenia reform dotyczących good governance przeprowadzonych przez grupy darczyńców, na kontynencie tym nadal występuje korupcja, ubóstwo i złe zarządzanie administracją publiczną. Ostatnie dekady to odrodzenie się wielopartyjności w państwach afrykańskich. Fala demokratyzacji, która miała miejsce w latach 90-tych, utorowała wprawdzie drogę do pluralizmu politycznego, lecz nie poprawiła dobrobytu społeczeństw afrykańskich. Zjawisko pluralizmu partyjnego rozpoczęło się po raz pierwszy na kontynencie afrykańskim w końcowym etapie okresu kolonialnego, tuż przed odzyskaniem niepodległości, na przełomie lat 50-tych i 60-tych XX wieku. Wiele państw odrzuciło jednak przeszczepiony model zachodniego ustroju, podobnie jak inne wytyczne dotyczące nowoczesnego, liberalnego państwa. Do 1945 r. w regionie subsaharyjskim partie polityczne zakładane były głównie przez małe grupy elit, w odpowiedzi na istniejący system kolonialny, w celu uzyskania dostępu do wewnętrznego systemu rządów kolonialnych i tym samym jakiekolwiek w nim uczestniczenie. W 1945-1968 r. w Afryce pojawiło się 143 nowych partii politycznych, będących niezbędnym narzędziem do mobilizacji krajowych elektoratów, które ostatecznie otrzymały prawo wyborcze i możliwość utworzenia pierwszych niezależnych rządów [Mozaffar 2005a: 395]. Wiele nowych partii na kontynencie pojawiło się początkowo jako ruchy wyzwoleńcze, których celem była mobilizacja ludności w celu uwolnienia się od kolonializmu. Realizacja zachodniej demokratyzacji na gruncie afrykańskim charakteryzuje się w wielu przypadkach chaosem systemu wyborczego i ustroju państwa. W literaturze wskazuje się, że barierą w dążeniu do zachodniego modelu ustroju państwa są afrykańskie wartości kulturowe. Piśmiennictwo powołujące się na te czynniki ignoruje niszczycielskie i hamujące skutki ponad pół tysiąclecia ujarzmienia afrykańskich systemów kulturowych przez kolonizatorów, co w rezultacie doprowadziło do wypaczenia różnych aspektów życia i jego systemów w Afryce. Jednak autorzy książek historycznych tacy jak Mozaffar, Davidson czy Olivier i Atmore wskazują, że w rzeczywistości demokracja jest nieodłączną częścią kultury afrykańskiej, gdyż Europejczycy podczas swoich podbojów Afryki, spotkali się z demokratycznymi królestwami, które trzeba było zniszczyć w celu realizacji swojego projektu kolonizacyjnego [Davidson 2011; Mozaffar 2005a, 2005b,; Olivier, Atmore 2007].Zachód podważa demokratyczną historię polityczną malując Afrykę i jej kulturę jako autokratyczną i antyrozwojową. Natomiast w literaturze podkreśla się, że nałożenie zachodniego etosu, w tym demokracji w stylu zachodnim, spowodowała zniekształcenie kultury, historii i lokalnych wartości, które są fundamentem w ramach rozwojowych. Ponadto zachodni darczyńcy mają swój udział w niepowodzeniach doprowadzenia do pełnej demokratyzacji państw afrykańskich. Wskazuje się, że powodem jest popieranie przez Zachód każdego kraju rozwijającego się, w którym wybory odbywają się demokratycznie przy udziale zewnętrznych obserwatorów z , a pomija się fakt, że często w owych demokratycznych wyborach wygrywają niedemokratyczni przywódcy. Oznacza to, że demokrację i demokratyzację utożsamia się z wyborami, do których dostęp mają różne partie polityczne, a niekoniecznie z zasadą panowania narodu nad samym sobą, gdzie suweren jest najwyższą instancją, od której rozpoczyna się fundament władzy politycznej [Bamwenda 2019: 172,173]. Natomiast promowanie zasad demokracji przez instytucje międzynarodowe i darczyńców nie zmieni ich autokratycznych relacji nakazujących neoliberalne reformy, które jak historia wskazała, często stają się hamulcem rozwojowym, co pozwala narodom rozwiniętym na prowadzenie dominującej polityki względem Afryki.Lata 90-te to nowa próba ustanowienia systemów wielopartyjnych. Jednak pomimo reform politycznych wiele reżimów było wciąż zdominowanych przez tą samą partię, która rządziła w systemach jednopartyjnych jak w Tanzanii czy Mozambiku. [Basedau 2005: 22-23] Wskazuje wręcz, że mimo powszechnej opinii, nie ma dowodów, które sugerowałyby, że dominacja jednej partii zagraża demokracji, a wręcz przeciwnie - przynosi korzystne cechy jak stabilność polityczna, efektywność rządowa czy spójność polityki, co miało miejsce w Tanzanii.Badania systemów partyjnych w Afryce przebiegają różnymi drogami analitycznymi, opartymi głównie na teoretycznych i koncepcyjnych narzędziach pochodzących z zachodniej nauki politycznej. Powstaje coraz więcej publikacji, paradygmatów i teorii, które wywodzą się lub są dostosowane do rzeczywistości danego regionu. Procesy formacji państwowej w Afryce Subsaharyjskiej są mało podobne do tego co miało miejsce w Europie. Wiele krajów afrykańskich wykazuje wyraźne napięcie między centrum politycznym a obszarami peryferyjnymi, które często przybiera formę rywalizacji etnicznej. Jednak Zjednoczona Republika Tanzanii, mimo wielu różnic etnicznych oraz religijnych była w stanie zjednoczyć się jako naród i przechodzić przemiany ustrojowe w sposób pokojowy, z poparciem większości społeczeństwa.II. Ustanowienie ustroju politycznego w okresie kolonialnymBezpośrednio po II wojnie światowej priorytetem rządu kolonialnego było ponowne ożywienie gospodarek europejskich. Popyt na towary spowodował rosnące, ale wciąż niskie płace i dochody oraz większe zapotrzebowanie na prace w sektorze rolniczym. W 1946 r. uruchomiono 10-letni plan rozwoju terytoriów zamorskich skupionych na poprawie edukacji i włączeniu ludności tubylczej w ramy polityczne. W 1946 r. status Tanganiki pod wpływem ONZ zmienił się na dominium brytyjskie, które miało następnie zostać przekształcone w suwerenne państwo. Rząd w Londynie wiedział, że nie utrzyma długo dominacji w Afryce, więc musiał zmienić swoje priorytety względem terytoriów zamorskich w taki sposób, by więzi polityczno-gospodarcze z byłymi dominiami były nadal silne i zdominowane przez władze w Londynie. Brytyjski rząd miał więc wspomóc zagospodarowanie terytorium przyszłego niezależnego państwa, by mogło ono wejść na ścieżkę rozwoju i przygotować mieszkańców do uczestnictwa w nowo uformowanym rządzie. Zostały wprowadzone zmiany gospodarcze i konstytucyjne dające nowy impuls polityczny tubylcom. Mianowano początkowo dwóch, następnie czterech, aż w końcu, w 1955 roku, 10 przedstawicieli poszczególnych grup społecznych albo plemion czy wyznań do reprezentacji społeczności Tanganiki w systemie politycznym.Wysoki poziom świadomości politycznej i organizacyjnej pojawił się w Tanganice tuż po wojnie, w szczególności podczas formowania Afrykańskiej Unii Narodowej Tanganiki (Tanganyika African National Union - TANU), która w późniejszym czasie zmieniła się w popularną partię polityczną (Chama Cha Mapinudzi - CCM) utrzymującą władzę po dzień dzisiejszy.Po zakończeniu II wojny światowej Brytyjczycy stworzyli dominium Tanganiki, w ramach nowo utworzonego Terytorium powierniczego, pod przewodnictwem Wielkiej Brytanii. Za podstawę prawną posłużyła Karta Narodów Zjednoczonych [Charter of The United Nations and Statuate of The International Court Justice: 15] (artykuł 77) oraz umów powierniczych. Ciągłość administracji brytyjskiej miała zostać utrzymana aż do ukształtowania się ostatecznego samorządu lub niezależności danego państwa. Był to krok w kierunku przygotowania Tanganiki do uzyskania niepodległości. Pierwsze oznaki ruchu nacjonalistycznego, przed utworzeniem partii politycznych reprezentowało Tanganika Africas Association (TAA)[Taylor 1963 :95-96]. Początkowo była to organizacja bardziej społeczna niż polityczna, obejmująca miejskie grupy obywatelskie. Z czasem rozszerzyła swoją działalność również na obszary wiejskie. W 1953 r. Julius K. Nyerere, został wybrany przewodniczącym stowarzyszenia. Uznał wówczas, że TAA musi rozpocząć kroki w kierunku politycznym tworząc rok później partię Tanganika African National Union (TANU) (liczba członków rosła bardzo dynamicznie)[1]. Od samego początku Julius K. Nyerere, uważał, że nowy ruch posłuży za narzędzie do uzyskania niezależności od Wielkiej Brytanii. Dążył on do połączenia walki o poprawę sytuacji gospodarczej, jakości życia jednostek i grup z potrzebą samorządu i niezależności jako środka transformacji społecznej i politycznej [Ruhubika 1974]. Znaczna większość mieszkańców Tanganiki zdawała się rozumieć i akceptować to podejście, co spowodowało rosnącą popularność Nyerere wśród społeczeństwa. TANU poprzez swój zasięg zmobilizowało obywateli w różnych częściach kraju do aktywności i szerzenia konieczności uwolnienia się od nieefektywnych rządów kolonialnych oraz potrzebę samostanowienia życia narodowego. Londyn miał coraz większe trudności z radzeniem sobie z przewrotami społecznymi. Próbowano nawet wspomóc partie opozycyjne TANU do próby zmniejszenia jej zasięgu, jednak organizacja wewnętrzna i przywództwo Juliusa K. Nyerere unicestwiło ten plan, a żadna partia opozycyjna nie miała takiego zasięgu ani tak usytuowanych struktur co TANU.W statucie TANU wskazano, iż jej celem było przygotowanie Tanganiki do niezależności i samorządności oraz dążenie do niepodległości [Ruhubika 1974: 3]. Kolejnym ważnym elementem statutu TANU było zjednoczenie Tanganiki poprzez zniesienie podziałów plemiennych, a także położenie kresu segregacji rasowej i ekonomicznej. Ponieważ TANU nie kładła nacisku na ideologię, po uzyskaniu niepodległości ścieżka polityczna kraju musiała dopiero wtedy zostać ustalona. TANU było nie tylko popierane przez struktury zewnętrzne, ale również przez ONZ. Nyerere bacznie przyglądał się innym przywódcom i narodom, które uzyskiwały niepodległość. Dlatego też głównym celem przemian, było zachowanie tożsamości narodowej oraz uniknięcie konfliktu religijnego. Stało się to dzięki wdrożeniu liderów poszczególnych plemion w struktury TANU [Biennen 2015: 186-196].Administracja Brytyjska stworzyła pierwszy system wyborczy Tanganiki, oparty na pluralizmie politycznym, z niepełnym prawem wyborczym, uzależnionym od czynników takich jak dochód i wykształcenie. Oparto go na okręgach wyborczych z możliwością głosowania na trzech kandydatów z rasy europejskiej, afrykańskiej i azjatyckiej. Był to jeden z głównych czynników mobilizujących TANU do podkreślania jedności narodowej bez względu na różnice społeczne, klasowe, rasowe czy religijne zdobywając w ten sposób coraz większe poparcie wśród społeczeństwa. Mimo tego, że system kolonialny nie był systemem w pełni demokratycznym, TANU w wyborach w 1958/1959r. uzyskała większość głosów od przedstawicieli wszystkich ras [Taylor 1963 :134-144]. Były to pierwsze wybory, w których mogły uczestniczyć wszystkie zarejestrowane partie polityczne. Tym samym stała się ona pierwszą i jedyną partią, która miała swoich członków w Radzie Legislacyjnej, utworzonej na podstawie Tanganyika Legislative Council Order, a ustanowionej przez brytyjski parlament. W 1961 r. w przeddzień uzyskaniem niepodległości, podczas drugich wyborów do Rady, TANU uzyskała całkowitą większość w wyborach, tym samym przejmując parlament bez przedstawicieli opozycji [Bamwneda 2019: 173:176]. Rada Ustawodawcza zmieniła natomiast nazwę na Zgromadzenie Narodowe - National Assembly co było konstytucyjnie konieczne, gdyż rząd brytyjski zaakceptował w przepisach Rady, że po uzyskaniu niepodległości uchwalone prawa nie będą już wysyłane do Anglii celem akceptacji, a rolę tą obejmie nowo wybrany prezydent [Okumu 1979: 47-48].III. Cztery etapy – cztery konstytucjeWalka o niepodległość Tanzanii różni się od zmagań innych krajów Afryki w związku z jej pokojowym przebiegiem. To nie tylko ukształtowało TANU, ale i system polityczny. Wielka Brytania, która została dotknięta problemami gospodarczymi po II wojnie światowej, musiała odstąpić od wspierania swoich dominiów zarówno ekonomicznie jak i etycznie. Dzięki tym czynnikom prowadzono dyskusję na temat przejścia do niepodległości, a także rodzaju systemu politycznego, który powinien zostać wprowadzony. W 1961 r. Tanganika uzyskała niepodległość i przyjęła Konstytucję Niepodległościową opartą na modelu Westminsterskim, bez Karty Praw. Ustawa zasadnicza przewidywała gubernatora będącego reprezentantem królowej jako głowy państwa, premiera jako reprezentanta większościowej partii w parlamencie, gabinet ministrów odpowiedzialny przed parlamentem oraz niezawisłe sądownictwo [Nchalla 2013: 15-50]. Mbondeyi wskazuje, że słabość tej konstytucji polegała na tym, że Tanganika otrzymała konstytucję w formie pisemnej bez uczestniczenia swoich przedstawicieli w procesie jej tworzenia [Mbondenyi 2013].Okres postkolonialny, to czas próby poradzenia sobie nowego rządu ze stworzeniem liberalnego państwa, egzekwowania narodowych idei i polityk w ramach teorii suwerenności. Budowanie niezależnego państwa w imperialnie wyznaczonych granicach była bardzo skomplikowane, w związku z podziałami jakie zostały wyznaczone na konferencji berlińskiej. Nowo utworzone władze w Afryce musiały szybko legitymować swoje rządy, aby pozostać przy władzy. TANU przewidziało ten stan już wcześniej i było na niego gotowe z zapisaną podstawą tożsamości narodowej. Jednak musiało poradzić sobie z rządzeniem w nowo utworzonym systemie politycznym. Jego rola nie polegała już jedynie na byciu opozycją w stosunku do władz kolonialnych. Oznaczało to potrzebę odejścia od ideologicznego nacisku jedności narodowej, do odkrycia swojej własnej filozofii polityki [Bjerk 2010: 277-282]. Potrzeba było sprecyzowanych działań, aby wysunąć argumenty TANU podczas walki o niepodległość głoszące rozwój społeczno-gospodarczy. Okazało się to jednak nie takie proste do zrealizowania w związku z towarzyszącymi problemami administracyjnymi. Wymiana władzy z Brytyjczyków na rdzennych Tanganijczyków stworzyła rodzaj politycznej próżni. Struktury rządowe zostały przekazane osobom, które nie miały doświadczenia w kierowaniu tak skomplikowaną administracją publiczną. O ile elity rządzące TANU, dzięki swemu wykształceniu, kontrolowały system polityczny, to ciężko im było odnaleźć się w kwestiach gospodarczych i odgrywać ważną rolę w gospodarce światowej. A to właśnie w tym obszarze polityki TANU musiało spełnić wcześniej złożone obietnice , które okazały się niemożliwe do zrealizowania [Leys 1962: 254-258]. Jednak liderzy partii nie ustępowali w pracach nad konstytucją pozwalającą utworzenie republiki.W 1962 roku parlament Tanganiki złożony wyłącznie z TANU zrewidował Konstytucję z 1961 r. z powodu chęci utworzenia republikańskiej formy rządu z prezydentem na czele. Najważniejszą cechą republikańskiej konstytucji był punkt, który koncentrował władzę na prezydencie będącym głową państwa, szefem rządu, naczelnym dowódcą armii i członkiem parlamentu. W związku z tym żadne prawo nie mogło zostać uchwalone bez jego zgody [Nchalla 2013]. Była to droga do dominacji i jednopartyjności, gdyż konstytucja republikańska ustanowiła precedens koncentracji władzy w rękach jednej partii i prezydenta. Nowa ustawa zasadnicza prowadziła do wzmocnienia władzy wykonawczej w sposób celowy, w stosunku do innych gałęzi państwa i scentralizowania procesu decyzyjnego. Ponadto ważnym akcentem nowej konstytucji było przekazanie pierwszego mandatu społeczeństwu do bezpośredniego wyboru przywódcy kraju. Dokonano tego w przekonaniu, że takie środki były konieczne do wdrożenia socjalistycznej polityki rozwojowej. Nyerere w swoich przemówieniach podkreślał, iż system wielopartyjny może być uzasadniony w momencie, gdy są różne perspektywy wizji rozwoju państwa. Jednocześnie wskazywał, że zachodni model demokracji nie był w stanie działać prorozwojowo w państwie, które zakończyło walkę o niepodległość. Twierdził, że tak jak dawniej przywódcy rozmawiali pod drzewem dopóki się nie doszli do konsensusu w omawianej kwestii, tak samo i teraz trzeba podejść do tworzenia nowego państwa. Wskazywał, że walka o niepodległość dała możliwość stworzenia wspólnego fundamentu, który po zrealizowaniu celu nie może po prostu się podzielić tylko po to by dostosować się do anglosaskiej formy demokracji [Nyerere 1967: 104-106].Tanganijski model rozwoju w pierwszej dekadzie podkreślił potrzebę interwencji państwa w gospodarkę jako środka do osiągnięcia rozwoju. Opierał się na potrzebie koncentracji władzy w ramieniu wykonawczym z obietnicami dostarczenia społeczeństwu usług socjalnych, przemysłu i infrastruktury – formy welfarystycznego quasi-socjalistycznego modelu. W zamian oczekiwano, że ludzie zaakceptują wysoki stopień kontroli ekonomicznej, oferując im jednocześnie jednolitą lojalność polityczną. Trwały również prace nad ideą afrykańskiego socjalizmu Ujamaa. Ideologia ta stała się mieszanką nowoczesnych i antynowoczesnych pomysłów. Została ona wykorzystana do legitymizacji państwa jednopartyjnego. Stała się również podstawą ideologiczną do prowadzenia polityki państwa oraz fundamentem Deklaracji z Arushy będącej Konstytucją TANU[2].W styczniu 1964 r. powołano Komisję Prezydencką, której zadaniem były zmiany/nowelizacje zapisów konstytucji Tanganiki, umożliwiające wprowadzenie demokratycznego państwa jednopartyjnego. Raport z prac został złożony w marcu 1965 r. i stanowił podstawę do przyjęcia trzeciej konstytucji. Zbiegło się to z ratyfikacją traktatu w 1964 r. między Tanganiką (partią TANU) a Zanzibarem (dominującą partią Afro-Shirazi Party – ASP) i stworzenia jednego, suwerennego i niezależnego państwa Tanzania, przyjętego jako członka ONZ r w 1964 r. [Sanders 2014].Związek musiał stworzyć podwaliny do przyjęcia ustawy zasadniczej o charakterze przejściowym dla Zjednoczonej Republiki Tanganiki i Zanzibaru. Preambuła samych artykułów Traktatu wyjaśnia przyczynę dla stworzenia Unii dotyczącą więzi pokrewieństwa, podobieństwa historycznego, bliskości geograficznej, tożsamości kulturowej, wspólnego języka, podobnych celów politycznych i jedności afrykańskiej [Union of Tanganyika nad Zanzibar no. 22: 1]. Artykuł 7 nakazał Prezydentowi Zjednoczonej Republiki, w porozumieniu z wiceprezydentem, powołać Komisję Prezydencką i w przeciągu roku przyjąć konstytucję [Ibidem : 7]. Jednak poprzez zmodyfikowanie przez Parlament na mocy ustawy nr 18/65 termin ten miał pozostać elastyczny, a nowa konstytucja przyjęta we właściwym czasie [The United Republic of Tanzania No. 18/65: 1]. Projekt ustawy zasadniczej Tanzanii opierał się na już istniejącym akcie przejściowym z 1961 r. Sprawiła ona, że proces wyborów prezydenckich był bardziej skomplikowany ze względu na wprowadzenie systemu jednopartyjnego. Trzeba było tak rozplanować wybór prezydenta, by nie poróżnić dwóch części Republiki. Artykuły Traktatu Unii stanowiły strukturę dla dwóch rządów. Parlament natomiast dostosował przepisy, by uwzględnić unię między Zanzibarem i Tanganiką, a także zalegalizować system jednopartyjny zaproponowany przez komisję partii rządzącej TANU [Nayirabu 2002 :98-104]. Konstytucja przejściowa z 1965 r. ustanowiła tym samym państwo jednopartyjne z dwoma partiami rządzącymi, na części kontynentalnej TANU i na Zanzibarze ASP. W ten sposób Konstytucja Zjednoczonej Republiki Tanzanii z 1977 r. zapewniła Zanzibarowi autonomię wyłącznie w obrębie Zanzibaru, w sprawach innych niż te określone jako sprawy Unii.Prace nad czwartą konstytucją rozpoczęły się na początku lat siedemdziesiątych XX wieku, gdy zakończono już pracę nad Ujamaa dająca fundamenty pod ideologię i prowadzenie dalszej polityki w kraju. Dotyczyły one utworzenia Komitetu Politycznego, realizacji wspólnych celów między kontynentalną częścią, a wyspami. Należały do nich kwestie polityki zagranicznej, przestrzegania praw człowieka oraz wzmocnienia powiązań wojskowych. Następnym etapem był zanik rozdziału partyjnego między TANU i ASP. W 1975 r. rozpoczęły się pierwsze rozmowy między liderami tych formacji na temat wyboru kandydata na prezydenta, a także sugestii połączenia ich obydwu. [Chchage 2003: 21]. Dzięki tej konsolidacji powstała partia Chama Cha Mapinduzi (CCM). Od momentu jej utworzenia, była jedyną pełnoprawnie działającą partią polityczną zarówno dla obszaru kontynentalnego jak i Zanzibaru. Dzięki dopiskom w 1975 r. do Tymczasowej Konstytucji , iż działania mające charakter polityczny mogą być prowadzone tylko pod auspicjami partii rządzącej tak samo, jak wszystkie funkcje organów państwa Zjednoczonej Republiki Tanzanii, partia ustanowiła hegemonię w każdym obszarze politycznym państwa. Jednocześnie wybory miały podkreślać, że suwerenność należy do narodu, z którego rząd czerpie swoje uprawnienia i autorytet [The Interm Constitution of Tanzania, 1965]. Konstytucja stała też na czele wyborczego systemu stanowiąc podstawę prawa dla obywateli do startowania i głosowania w wyborach. Aby zapewnić, że wybory w Tanzanii będą wolne, uczciwe, a także wiarygodne, Konstytucja powołała Państwową Komisję Wyborczą, która miała nadzorować ich przebieg.. Przewidywała ona również uchwalanie ustaw zapewniających sądom uprawnienia do rozpoznawania petycji wyborczych. Jednopartyjny ustrój państwa trwał aż do 1992.IV. Zmiany ustrojowe – przejście do liberalnego systemu politycznegoDo późnych lat 80-tych kultura polityczna Tanzanii zbudowana była wokół potężnego prezydenta otoczonego przez zjednoczoną grupę polityków, którzy wspólnie kontrolowali instytucje polityczne. System polityczny charakteryzował się jedno partyjnością od 1965 r., gdzie egzekutywa miała w rękach pełnię władzy. Prezydent mianował członków Rady Ministrów, sam był jej przewodniczącym, a nawet miał możliwość powoływania wielu parlamentarzystów. Służba cywilna podlegała rządowi, co oznaczało, że prezydent mógł mianować lub odwołać ze stanowiska każdego bez podania powodu. Wszystkie ustawy zasadnicze dawały mu możliwość odwoływania parlamentu. Jedyne co ograniczało władzę prezydencką to supremacja partii, a poprawki do konstytucji z 1984 r. stanowiły, że partia ma ostateczny autorytet. Należy tutaj dodać, że prezydent był jednocześnie szefem partii rządzącej CCM, dlatego też konflikt między partią a prezydentem był mało prawdopodobny. Ponadto Julius K. Nyerere cieszył się poparciem społeczeństwa, które do dziś nazywa go ojcem narodu.Lata 70-te i 80-te były mało litościwe dla Tanzanii, która musiała zmierzyć się ze skutkami suszy, kosztami wojny z Ugandą, wzrastającą inflacją i kryzysem walutowym. Pojawiały się również coraz częściej głosy protestu dotyczące systemu jednopartyjnegoi braku wolności słowa w mediach [Donge i Liviga 1986: 619-639). W związku z pogarszającą się sytuacją społeczno-gospodarczą kraju, elity rządzące wiedziały, że będą musiały odejść od swoich zapewnień samowystarczalności i zgłosić się do międzynarodowych instytucji z prośbą o pomoc finansową. Bank Światowy, a także Międzynarodowy Fundusz Walutowy nakazały Tanzanii zliberalizować swoją politykę w celu uzyskania pożyczek. Nyerere nie był przychylny zmianom ustroju państwa, jednak wiedział, że musi ona wyjść od góry, a nie oddolnie. Dyskusja na temat potrzeby przejścia do polityki wielopartyjnej wyszła zatem od rządu, którego argumentem była konieczność transformacji ustrojowej dla poprawy życia Tanzańczyków. Tym samym elita rządząca mogła mieć realny wpływ na to w jakim kierunku i w jakim stopniu zmiany będą wprowadzane. Oznaczało to, że partia może wykorzystać zmiany na własną korzyść. Po licznych sporach Nyerere z przedstawicielami Banku Światowego oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego, dotyczących przystosowania polityki, a także ekonomii do ich warunków, postanowił pozostać nieugięty w swoich przekonaniach i zrezygnować ze stanowiska prezydenta [Edwards 2014: 121-127]. Zastąpił go Ali Hassan Mwinyi, który kierował całą transformacją ustrojową. Nyerere jednak pozostał wpływowym graczem wewnątrz CCM pozostając jej przewodniczącym. Jego rezygnacja z prezydentury umożliwiła rządowi przyjęcie programów MFW i BŚ, w tym programów SAP (Structural Adjustment Programme), mających na celu zmniejszenie deficytu budżetowego, inflacji, liberalizację handlu i zmniejszenie sektora publicznego na rzecz prywatyzacji. Jednak nie zmieniły one złej sytuacji gospodarczej Tanzanii, wręcz przeciwnie- wzrosło bezrobocie, pogłębiły się nierówności klasowe, spadły płace, a inflacja utrzymywała się na poziomie 30%. Powodowało to rosnące niezadowolenie społeczeństwa. W 1991 r. Nyerere zrezygnował z funkcji przewodniczącego CCM i wezwał do reform w kierunku liberalizacji politycznej. Powołano Komitet Sterujący, składający się z naukowców, działaczy politycznych i prawników, który miał utorować drogę oraz przygotowywać kraj do nadchodzącej zmiany. Następnie w lutym 1992 r. został utworzony Krajowy Komitet ds. Reformy Konstytucyjnej, do składu którego zaproszono również przedstawicieli opozycji. Kolejną komisją była Prezydencka Komisja utworzona przez Mwinyi, w skład której wchodzili przedstawiciele sektora prywatnego, politycznego, a także gospodarczego Tanzanii i Zanzibaru [Ahluwalia, Zegeye 2001: 4-5]. Wszystkie komisje składały się głównie z przedstawicieli partii lub osób ją popierających. Dało to podwaliny do przejęcia inicjatywy w zakresie transformacji ustrojowej pod przewodnictwem CCM. Partia argumentowała następnie, że przejście do systemu wielopartyjnego jest spowodowane brakiem przydatności państwa jednopartyjnego potwierdzonego przez brak ogólnokrajowego konsensusu co do jego formy funkcjonowania. Rząd argumentował chęć zmian wysuwając argumenty stwierdzające, że poprzez uszanowanie demokracji i praw człowieka nie można odmawiać partiom politycznym prawa do uczestnictwa w systemie politycznym. Kolejny argument dotyczył zmieniającego się nowoczesnego świata oraz konieczności przystosowania się do niego Tanzanii w celu zachowania pokoju, stabilności i jedności w porządku światowym.Ósma poprawka konstytucyjna z 1992 r. utorowała drogę do wejścia w życie pluralizmu politycznego na podstawie ustawy nr 5 z 1992 r. zezwalającej na tworzenie i rejestrację partii politycznych [The Constitution of The United Republic of Tanzania (CAP. 2): 11] Powołano instytucję, której miały zostać powierzone uprawnienia do prowadzenia i nadzorowania procesów wyborczych. Rekomendacje dla tego organu miały podkreślać jego wolność, niezależność, a także przejrzystość. Państwowa Komisja Wyborcza (NEC), która dzięki poprawkom w konstytucji mogła stać się właśnie organem nadzorującym rozpoczęła działalność nadzorczą [Norman, Mdegella, Lubawa 2011: 696-697]. Członkowie Państwowej Komisji Wyborczej byli jednak mianowani przez Prezydenta co kolidowało z jej niezależnością. Komisja w myśl poprawki mianowała przewodniczącego, który następnie powoływał dyrektora ds. wyborów będącego jednocześnie sekretarzem Komisji. Ustawa o partiach politycznych została przyjęta w 1992 poprzez utworzenie biura sekretarza partii politycznych przy biurze premiera. Nowelizacja konstytucji zmieniła ponadto skład Zgromadzenia Narodowego, w którym miało zasiadać więcej kobiet oraz przedstawicieli z parlamentu Zanzibaru.Chociaż ustawa o partiach politycznych pozwoliła w Tanzanii tworzenie i rejestrację partii politycznych, co dało jej podstawy do bycia państwem wielopartyjnym de iure, to jednak przepisy dotyczące konkurencji politycznej niewiele zmieniły w stosunku do jednopartyjnego systemu państwowego. W celu wprowadzenia zmiany 1 lipca 1993 r. przeformułowano art. 3 konstytucji, który przewidywał system jednopartyjny na rzecz wielopartyjnego, oraz art. 10, który poprzednio stwarzał możliwość supremacji partii i jej monopolu.[3] Ponadto zmieniono przepisy ustaw w zakresie możliwości utworzenia organizacji masowych nie będących w związku z partią rządzącą, zlikwidowano zapisy ustawy o możliwości ograniczenia wolności dla osób, które partia uznała za „niewygodne”, oraz rozszerzono niezawisłość sądownictwa [ Peter 1999: 10].Dogłębna analiza Ustawy o partiach politycznych wskazuje podobieństwa do rozwiązań wprowadzonych przez Londyn w okresie kolonialnym, dzięki której miał on możliwość sprawowania kontroli nad działalnością powstających niezależnych partii politycznych. Ta działalność jest najbardziej widoczna w sprawowaniu urzędu Sekretarza Partii Politycznych, do którego trzeba było złożyć wniosek celem legalnej rejestracji partii. Sekretarz będący członkiem CCM miał możliwość odrzucenia takiego wniosku lub rekomendować jego poprawę. Proces rejestracji był podzielony na dwa etapy. Pierwszy z nich pozwalał na zarejestrowanie partii tymczasowo na okres sześciu miesięcy, przy czym działalność partii nie miała pełnych praw. W drugim etapie, będącym już pełną rejestracją, wprowadzono wiele dodatkowych wymogówdo spełnienia, które komplikowały cały proces. Partia musiała posiadać charakter narodowy poprzez posiadanie w niej członków z odpowiednimi kwalifikacjami. Dodatkowo musieli oni pochodzić z 6 różnych regionów Tanzanii w tym dwóch wyspiarskich: Pemby i Zanzibaru. Finansowanie partii mogło pochodzić tylko z krajowych środków, co eliminowało możliwość posiadania donatorów z zagranicy [Ngasongowa 1992: 112-116]. Nowo rejestrujące się partie traciły więc bardzo dużo czasu na ciągłe poprawianie wniosków, dostosowywanie się do wymagań rejestracji. Na samym końcu Sekretarz i tak miał prawo do odmowy rejestracji powołując się na niezgodność z przepisami lub z duchem ustawy. Na CCM nie nałożono takiego obowiązku, gdyż była już ona legalnie zarejestrowaną i działająca partią. Mogła więc skupić się na działalności wewnątrz partii oraz pozyskiwaniu i tak znacznego, bo 80% uznania wśród obywateli.Spośród czternastu zarejestrowanych partii politycznych, tylko pięć było reprezentowanych w Parlamencie po wprowadzeniu pełnego wielopartyjnego systemu wyborczego. Pierwsze wybory wielopartyjne w 1995 r. skutkowały wygraniem CCM z przewagą 70% głosów. Spowodowało to osłabienie partii opozycyjnych, które w późniejszym czasie, w związku z problemami wewnętrznymi przestały istnieć. Wybory prezydenckie były natomiast oparte o zasadę większości, co oznaczało, że zwycięski kandydat musiał posiadać poparcie większe niż 51%. Od 1995 r. CCM wygrało wszystkie cykle wyborów wielopartyjnych. W tym okresie skorzystało ono z wysiłków włożonych w organizację partii w okresie jednopartyjnym, w tym w rozwój systemu wyborczego [Othman 2004: 134-143].Tanzania Election Monitoring Committe (TEMCO) będące niezależnym konsorcjum obserwatorów, powołanym w celu monitorowania pierwszych wyborów wielopartyjnych, uznało wybory z 1995 r. za wolne, ale niesprawiedliwe. Raport TEMCO wskazuje, że chociaż nie było dowodów na powszechne i systematyczne manipulowanie przy wyborach przez kierownictwo CCM, to ich administrowanie była wątpliwe. Wskazano, że podejmowano różne działania na szczeblu lokalnym ad hoc by wybory były wygrane przez CCM [TEMCO 1997]. Problemy występowały na wszystkich etapach procesu wyborczego, począwszy od rejestracji wyborców i partii, nominacji kandydatów, przebiegu kampanii, głosowaniu, liczeniu, na ogłoszeniu wyników skończywszy [TEMCO, 1997].Umieszczając Tanzanię w paradygmacie transformacji ustrojowej, należy podkreślić, że partia rządząca rozpoczęła ten proces poprzez wykorzystanie autorytetów partyjnych, będących inicjatorami i przewodnikami całego procesu. Zaufanie obywateli do Juliusa K. Nyerere, nie będącego już prezydentem, była na tyle silna, że w momencie jego akceptacji konieczności zmian, społeczeństwo popierało tą decyzję aprobując przewodnictwo partii dominującej. CCM rządzi do dziś i jest to wynik silnego związku między partią a państwem. Odzwierciedla ogromne znaczenie systemu państwa jednopartyjnego z polityczną tożsamością narodową. Wyniki wyborów w 2000 r. potwierdziły dominację CCM, których kandydat uzyskał72% głosów w wyborach na prezydenta i 65% podczas wyborów parlamentarnych. Tym razem TEMCO również uznało wybory za wolne, ale niesprawiedliwe, natomiast w innych obszarach, niż miało to miejsce w 1995 r. Główny zarzut dotyczył dostępu CCM do korzystania z zasobów państwowych dotyczących wykorzystania służby cywilnej, w tym policji, do eliminowania wieców partii opozycyjnych czy wykorzystania budżetu państwa na finansowanie kampanii CCM [Mallya 2001: 35-53].Kolejne wybory to dalszy sukces CCM z coraz wyższą przewagą głosów. W 2005 r. wybory na prezydenta wygrał Jakaya Kikwete zdobywając 80% głosów, a CCM uzyskało 79% poparcia w wyborach parlamentarnych. Tym razem TEMCO ogłosiło, iż wybory były zarówno wolne jak i uczciwe.[TEMCO 2005] W związku z niedotrzymaniem obietnic, Kikwete kolejne wybory w 2010 r. wygrał jedynie poparciem 65% głosów (jeden z najniższych wyników w historii), a partia CCM zmniejszyła liczbę mandatów w parlamencie z 232 na 186 [Commonwealth Secretariat 2010].Krytyka Konstytucji dotyczy głównie zapisów części II odnoszącej się do podstawowych celów i dyrektyw dotyczących polityki państwa. W pierwszej kolejności dostrzegalny jest fakt, że zasady te są dostosowane do jednopartyjnego systemu politycznego. Ponadto odzwierciedlają ideologię i reguły Ujamma, na których jest oparta cała konstytucja art. 3 ust. 1, art. 4 ust 1 i 3 i art. 9 [The Constitution of The United Repbulic of Tanzania 2005: 13-15]. Natomiast Ujamaa jest stworzona przez kierownictwo TANU co oznacza, że jest również ideologią CCM, co wskazuje art. 4. Ust. 3 i art. 5. Ust 3. Konstytucji założycielskiej partii CCM [The Constitution of Chama Cha Mapinduzi]. Dlatego też wraz z wprowadzeniem systemu wielopartyjnego, opozycja domagała się zmiany konstytucji. CCM uchyliło jedynie niektóre artykuły konstytucyjne, jednak tylko te, które bezpośrednio wskazywały na system jednopartyjny i dominację partii. Co ciekawe, społeczeństwo Tanzanii do dziś utożsamia się z Ujamaa. Pomimo faktu, że nie jest już praktykowaną ideologią, to jest wciąż używana jako narzędzie mobilizujące społeczeństwo do popierania partii.Kolejnym obszarem w ogniu krytyki są zapisy konstytucyjne dotyczące władzy prezydenta. W Tanzanii ewolucja konstytucji od uzyskania niepodległości wskazuje, że prezydent posiada uprawnienia głowy państwa, szefa rządu i dowódcy sił zbrojnych. Jest zobligowany do kierowania krajem wedle subiektywnej oceny. Konstytucja jednak nie zakłada gwarancji kontroli nad korzystaniem z takiej władzy. Sam Julius K. Nyerere w swej wypowiedzi wskazał, że ma wystarczające uprawnienia, , by stać się dyktatorem [Shivji 1990: 12]. Dodatkowo prezydent mianuje komisarzy regionalnych i okręgowych w myśl art. 61 Konstytucji, którzy są zobowiązani do nadzorowania i wykonywania wszystkich obowiązków funkcji rządu. Do tego mianuje również dyrektorów i urzędników wykonawczych władz lokalnych w myśl ustawy nr 7 z 1982.Konstytucja przewiduje również powołanie Państwowej Komisji Wyborczej wybieranej ze struktur CCM. Mimo zapisów o jej niezawisłości praktycznie NEC nie przechodzi podstawowych testów niezależnej instytucji. Dotyczy to procedury mianowania komisarzy, brak niezależnego finansowania.V. ZakończenieHistorycznie Konstytucja ewoluowała przez cztery fazy[4]: niezależna konstytucja z 1961 r., konstytucja republikańska z 1962 r., konstytucja przejściowa z 1965 r. i stała konstytucja z 1977 r. (obecnie w użyciu). Zakładają sześć charakterystycznych cech:- wszystkie one nie obejmowały debaty publicznej i dyskusji;- z wyjątkiem konstytucji niepodległości, reszta koncentruje się i centralizuje władzę wokół władzy wykonawczej, a zwłaszcza wokół prezydenta;- podnoszą partię rządzącą do szczytu władzy, czyniąc ją jednym z najwyższych organów w Zjednoczonej Republice;– hamują funkcjonowanie niezależnych organizacji, takich jak związki zawodowe, związki spółdzielcze i inne społeczeństwa obywatelskie;– nie zawierały one Karty Praw (należy zauważyć, że Karta Praw pojawiła się po raz pierwszy w poprawkach konstytucji Zjednoczonej Republiki w 1984 r.);- partia rządząca jest jedynym twórcą Konstytucji.Całkowitym skutkiem wszystkich tych tendencji konstytucyjnych jest polityka hegemonii rządzącej partii i wynikająca z niej represyjna kultura polityczna w ciągu ostatnich czterech dekad od odzyskania niepodległości. Należy jednak pamiętać, że nie powinno się jej przeszczepiać z modeli europejskich, tylko pozwolić dostosowywać się do warunków danego kraju.BibliografiaAhluwalia P., Zegeye A. (2001), Multiparty Democracy in Tanzania: Crises in the Union, “African Security Review” 10(3).Basedau M. (2005), A preliminary inquiry into the causes of one-party dominance in contemporary sub-Saharan Africa., September 2005.Biennen H. (2015), Tanzania: Party Transformation and Economic Development, “Princeton University Press”. – wydanie rozszerzone.Bjerk P. K. (2010) Sovereignty and Socialism in Tanzania: The Historiography of an African State, “History in Africa” 37.Chachage, S. (2003), Globalisation and Democratic Governance in Tanzania, “DPMF Occasional Paper” No. 10. Addis Ababa.Commonwealth Secretariat (2010), Tanzania General Election 31 October 2010.Charter of The United Nations and Statute of The International Court Justice, San Francisco 1974.Davidson B. (2011), Społeczna I polityczna historia Afryki w XX wieku, Warszawa.Edwards S. (2014), Toxic Aid, Economic Collapse and Recovery in Tanzania, Oxford University Press.Hunter E. (2008), Revisiting Ujamaa: political Legitimacy and the Construction of Community in Post-Colonial Tanzania, “Journal of Eastern African Studies” 2(3).Donge J. K., Liviga A. (1986), Tanzanian Political Culture and the Cabinet, “The Journal of Modern African Studies” 24(4).Mbondenyi M. K. (2013), Constitutionalism and Democratic Governance in Africa: Contemporary Perspectives from Sub-saharan Africa, Pretoria University Law Press, South Africa.Leys C. (1962), Tanganyika: The Realities of Independence. “International Journal” 17.Mallya E. (2001), Campaign issues in the 2000 general elections in Tanzania, “African Review” 28 (1–2), special issue on the 2000 general elections in Tanzania.Mozaffar S. (2005) Introduction, “Party Politics” 11(4).Mozzafar,S., Scarrit J. (2005), The puzzle of African party systems. “Party Politics “ 11(4)..Nairabu M. (2002), The Multiparty Reform Process in Tanzania: The Dominance of the Ruling Party, “African Journal of Political Science” 7(2).Nchalla B. M. (2013). “Tanzania’s Expericence with Constitutionalism, [w:] “Constitution -Making and Democratic Governance in Africa: Contemporary Perspectives from Sub-Saharan Pretoria University Law Press (PULP), Cape Town.Ngasongwa J. (1992), Tanzania Introduces a Multi-Party System, “Review of African Political Economy” No. 54.Nroman A. S., Mdegella,O. M., Lubawa R. M. (2011), Evolution of election management in Tanzania, “Education Research and Reviews” vol. 6 (11).Nyerere J. K. (1967) Freedom and Unity: A Selection From Writings and Speeches, 1052-1965. Dare es Salaam: Oxford University Press.Olivier R., Atmore A. (2007), Dzieje Afryki po 1800 roku, Książka i Wiedza Warszawa.Okumu J. (1979), Party and Party-State Relations, [w:] Politics and Public Policy in Kenya and Tanzania, [red.] Barkan J, Okumu J. Praeger Publisher New Yorsk.Othman H. (2004), Succession politics and the Union presidential elections, [w:] Mukandala, R. and Othman., H, (red), Liberalization and politics: the 1990 elections in Tanzania Dar es Salaam.Peter C. M. (1999) Constitutional Making Process in Tanzania: The Role of Civil Organisations, Department of International Law, University of Dar es Salaam.Ruhubika G. (1974), Towards Ujamaa: Twenty Years of TANU leadership. “East African Literature Bureau”, Dar es Salaam.Ruhubika, G. (1974), Twenty Years of TANU leadership, “East African Literature Bureau”, Dar es Salaam.Sanders E. (2014), Conceiving the Tanganyika-Zanzibar Union in the Midst of the Cold War: Internal and International Factors, “History Faculty Publication Paper” 42.Shivji I. (1900), State Coercion and Freedom in Tanzania, ,”Human & Poeople’s Rights Monograph Series” No. 8, Roma.Taylor C. (1963), The political Developemntof Tanganyika, Standfor University Press.TEMCO (1997) The 1995 general election in Tanzania. Report of the Tanzania election monitoring committee. “Tanzania Election Monitoring Committee” Dar es Salaam.TEMCO (2001) The 2001 general election in Tanzania. Report of the Tanzania election ,monitoring committee. Dar es Salaam.TEMCO (2005) TEMCO interim Statement on the 2005 general elections In Tanzania. Dar es Salaam.TEMCO (2005) The 2005 general elections in Tanzania: report of the Tanzania Election Monitoring Committee.The Constitution of Chama Cha Mapinduzi, 2005.The Constitution of The United Republic of Tanzania, Changed in 2005, Dar es Salaam 2005.The United Republic of Tanzania. (1965), No. 18/65, Dar Es Salaam.The United Republic of Tanzania (1865): Tanzania Interim Constitution of Tanzania Dar es Salaam.The United Republic of Tanzania (1977): The Constitution of The United Republic of Tanzania, Dar es Salaam.Union of Tanganyika and Zanzibar. (1964) no. 22, Dar es Salaam.[1] Dane statystyczne najpierw wskazywały na milion zarejestrowanych członków do 1954, natomiast w 1957 , dane wskazywały na 150000 – 200000 członków.[2]Więcej o Ujamaa w: Emma Hunter, “Revisiting Ujamaa: Political Legitimacy and the Construction of Community in Post-Colonial Tanzania,” Journal of Eastern African Studies 2(3) (2008).[3]The Contituion of United Republic of Tanzania (zmiana 1985 r.) https://www.refworld.org/docid/3ae6b50c4.html -[dostęp: 17.06.2020][4] Główne zasady gry politycznej w Tanzanii są oparte o Konstytucję z 1977 r., Ustawę o wyborach. Nr 1 z 1985 r., Ustawę o partiach politycznych nr 5 z 1992 r. oraz Ustawę o kosztach wyborczych. Nr 6 z 2010 r. Jednak Konstytucja jest podstawową normą regulującą wszystkie pozostałe ustawy.
