Prawa ludów tubylczych w Ameryce Łacińskiej– ich realizacja w teorii i praktyceRights of indigenous peoples in Latin America- their realization in theory and practiceSłowa kluczowe: ludy tubylcze, ludność rdzenna, Ameryka Łacińska, prawa polityczne, KonstytucjaKey words: indigenous peoples, native peoples, Latin America, political rights, ConstitutionStreszczenie:Pozycja prawna ludów tubylczych w państwach regionu Ameryki Łacińskiej pozostaje uzależniona od decyzji politycznych podejmowanych oddzielnie w każdym kraju, choć największe gwarancje dotyczące tych wspólnot znajdują się w prawie międzynarodowym. Z tego powodu tak ważny jest udział w życiu politycznym przedstawicieli ludności rdzennej, którzy mogą bezpośrednio wpływać na poziom ochrony i gwarancję zachowania praw, a co za tym idzie również własnej tożsamości. Świadomość możliwości zmian w sposób demokratyczny wzrasta w państwach latynoamerykańskich z każdym rokiem. Coraz większa liczba przedstawicieli ludów natywnych w organach wybieralnych na każdym szczeblu władzy pozwala nie tylko na gwarancje praw politycznych, ale także kulturalnych oraz prawa do ziemi, co w ostatnim czasie staje się dużym problemem w konfrontacji z planami rozwoju gospodarczego ingerującymi w środowisko naturalne. Analiza obejmuje przemiany wprowadzone do konstytucyjnych systemów prawnych państw Ameryki Łacińskiej, poprzez które uznano ludy tubylcze i ich prawa. Opisany został rozwój legislacyjny i polityczny w tej dziedzinie, zwłaszcza w odniesieniu do praw politycznych (uczestnictwo i autonomia) i terytorialnych (ziemia, terytorium, zasoby naturalne) tych ludów, zwracając uwagę na istnienie luki we wdrażaniu tych praw w większości państw, co poważnie wpływa na ich skuteczne stosowanie w rzeczywistości.Summary:The legal position of indigenous peoples in the countries of the Latin American region remains dependent on political decisions taken separately in each country, although the greatest guarantees concerning these communities are found in international law. This is why the political participation of indigenous peoples' representatives is so important, as they can directly influence the level of protection and the guarantee of the preservation of rights and, consequently, of their own identity. Awareness of the possibility of change by democratic means is increasing in Latin American countries every year. The increasing number of representatives of native peoples in elected bodies at every level of government makes it possible to guarantee not only political rights, but also cultural rights and the right to land, which has recently become a major problem when confronted with economic development plans that interfere with the natural environment. The analysis covers the transformations introduced into the constitutional legal systems of Latin American countries through which indigenous peoples and their rights were recognised. Legislative and political developments in this field are described, especially with regard to the political (participation and autonomy) and territorial (land, territory, natural resources) rights of these peoples, noting the existence of a gap in the implementation of these rights in most countries, which seriously affects their effective application in reality.WPROWADZENIELudność tubylczą , która w regionie Ameryki Łacińskiej liczy blisko 50 mln osób, można zgrupować w 522 ludach. Porównując jej udział procentowy w społeczeństwie większości z państw latynoamerykańskich, należy przyjąć, że stanowi ona istotny czynnik polityczny oraz ważną część historii i tożsamości tych krajów [CEPAL 2018; OACNUDH 2013; Rodríguez Mir 2008] . W ostatnich latach coraz częściej zwraca się uwagę na rolę polityczną jaką odgrywają przedstawiciele ludności tubylczej w Ameryce Łacińskiej. Nie jest już wyjątkiem wybór do ciał przedstawicielskich na wszystkich szczeblach władzy reprezentantów ludności rdzennej. Sytuacja jest o tyle dynamiczna, że w tym momencie to nie pochodzenie etniczne należy uznać za samą reprezentację i najważniejszy czynnik poparcia społecznego, ale przygotowany program polityczny, który opiera się na pomocy i wsparciu dla tej konkretnej grupy ludności rdzennej. Dlatego działalność polityka pochodzenia tubylczego nie jest wyłącznie jego indywidualnym sukcesem, ale stanowi wyraz troski i walki o prawa całej wspólnoty, często w opozycji do potomków migrantów [Kania 2013: 75-81].Najważniejszym zjawiskiem, które wystąpiło w Ameryce Łacińskiej w ciągu ostatnich dwóch dekad, był tzw. rdzenny kryzys (emergencia indígena). Stał się on konsekwencją długiego procesu podnoszenia świadomości wśród ludów rdzennych na temat ich sytuacji ucisku i dyskryminacji politycznej, ekonomicznej i kulturowej w państwach, które zamieszkują [Stavenhagen 1977; Bengoa 2000]. W ramach tego procesu członkowie ludów tubylczych domagają się nie tylko praw indywidualnych, które przynależą im jako jednostkom, ale także zbiorowych praw, które przysługują im jako narodom, w tym prawa do udziału w organach decyzyjnych w państwach oraz prawa do samostanowienia i autonomii jako wyrazu tego samostanowienia. Świadomość ta doprowadziła do rozwoju w latach osiemdziesiątych XX w. procesów organizacyjnych ludności tubylczej w regionie, od poziomu lokalnego do państwowego i ponadpaństwowego, dając początek etnicznym ruchom politycznym, poprzez które ludy te próbowały uczestniczyć w wybranej przez siebie reprezentacji publicznej [Van Cott 2005]. Organizacje tubylcze i mobilizacja na rzecz uznania ich praw zbiorowych miały decydujące znaczenie dla prawnych i politycznych przemian wprowadzanych przez większość państw w procesach reform państwowych [Assies 1999: 21-39].OD KIEDY ISTNIEJĄ „PRAWA” LUDÓW TUBYLCZYCH?Obserwacja sytuacji prawo-politycznej ludności tubylczej w Ameryce Łacińskiej pozwala na wskazanie punktów kluczowych zmian wprowadzanych w poszczególnych krajach, a mający wpływ na cały region. Co do zasady wyróżnia się trzy cykle reform prawno-politycznych w regionie w odniesieniu do ludności tubylczej [Yrigoyen 2011]. Pierwszy z nich dotyczy okresu przed przyjęciem w 1989 r. Konwencji nr 169 Międzynarodowej Organizacji Pracy (Konwencja MOP) dotyczącej ludności tubylczej i plemiennej w krajach niezależnych. Drugi cykl reform rozpoczął się po przyjęciu tego dokumentu. Za jego przyczyną kilka państw uznało ludy tubylcze za podmioty zbiorowe w swoich Konstytucjach, ustanawiając obszary praw politycznych do uczestnictwa, konsultacji i autonomii, a także praw do ich ziem, terytoriów i zasobów naturalnych. Stało się to dodatkowym polem eksploatacji do praw językowych i kulturowych . Te reformy konstytucyjne podkreślały plurikulturowy, wielokulturowy lub wieloetniczny charakter państw . Szczególne znaczenie w tym drugim cyklu, który został scharakteryzowany jako wielokulturowy konstytucjonalizm [Hale 2002; Díaz Polanco 2006; Burguete 2008] lub liberalny wielokulturalizm [Aparicio 2011] miało uznanie prawa zwyczajowego, zarówno w ramach jurysdykcji państwa, jak i poprzez tubylcze systemy sprawiedliwości, m.in. w Meksyku, Ekwadorze, Kolumbii i Peru, a także prawa do specjalnej tubylczej reprezentacji politycznej w Kolumbii i Wenezueli [Angosto Ferrández 2012]. Ponadto, prawa autonomii lub samorządności dla ludności tubylczej, w różnych formach i na różnych poziomach (tubylcze jednostki terytorialne, tubylcze okręgi terytorialne i gminy), które zostały ustanowione w Konstytucjach Kolumbii, Ekwadoru i Meksyku, podobniej jak uczyniono to w 1987 r. w Nikaragui [Kymlicka 1996] .Pierwszy cykl tego procesu rekonstrukcji tożsamości etnicznych zaczął się kończyć i ustępować miejsca drugiemu cyklowi, co bezpośrednio można było dostrzec także w praktyce, np. poprzez doświadczenia rządu Evo Moralesa w Boliwii i powstających w wielu krajach tubylczych gmin, gdzie liderzy organizacji tubylczych przejęli instytucje państwowe na poziomie lokalnym. Ta nowa sytuacja podważyła dotychczasową koncepcję autonomii jako braku pełnej przynależności do wspólnoty narodowej i postawiła wyzwanie nowego obywatelstwa tubylczego, w którym bycie obywatelem narodu i członkiem ludu tubylczego nie jest sprzecznością. W tej nowej fazie dekolonizacji, ludność tubylcza starała się korzystać z instrumentów i instytucji państwa jako obywatele etniczni, a nie wycofywać się do swoich pierwotnych wspólnot przyjmując pozycję „samo-apartheidu” [Bengoa 2009].Dzięki strategii działań przyjętych w Ekwadorze i Boliwii miał miejsce trzeci cykl reform państwowych, który określany jest mianem konstytucjonalizmu wielonarodowego [Yrigoyen 2011] lub konstytucjonalizmu dialogicznego i międzykulturowego [Aparicio 2011]. Osiągnięto go dzięki zatwierdzeniu, przy aktywnym udziale ludności tubylczej, nowych Konstytucji w 2008 r. w Ekwadorze i 2009 r. w Boliwii. Choć pod wieloma względami różnią się od siebie, to obie łączy fakt, że powstały w Zgromadzeniach Konstytucyjnych ze znaczną reprezentacją ludności tubylczej, a następnie zostały ratyfikowane w drodze referendum.Rys. 1. Procentowy udział ludności rdzennej w państwach latynoamerykańskichŹródło: Opracowanie własne na podstawie: The Indigenous World 2021 (The International Work Group for Indigenous Affairs, IWGIA) oraz narodowych spisów ludności.Jednakże te wielokulturowe reformy, zapewniając formalne uznanie wcześniej zmarginalizowanym ludom tubylczym, legitymizowały neoliberalną i prywatyzującą politykę gospodarczą promowaną w kontekście Konsensusu Waszyngtońskiego, która miała negatywny wpływ na ludy tubylcze. Z tego samego powodu nie udało im się wykształcić jednonarodowych, monokulturowych i hegemonicznych struktur państw [Walsh 2008: 135-148]. Ta rzeczywistość dała początek różnym strategiom tubylczym w regionie, w tym takim, które miały na celu kontestowanie przestrzeni politycznych w ramach instytucji państwowych [Burguete 2008]. Doprowadziło to do sytuacji, którą specjalny sprawozdawca ONZ ds. praw ludności tubylczej nazwał "luką w realizacji". Przejawiało się to, między innymi, w rozdźwięku między konstytucyjnymi przepisami dotyczącymi tych narodów a obowiązującymi normami prawnymi i regulacyjnymi; w braku mechanizmów umożliwiających egzekwowanie praw uznanych w konstytucji; oraz w braku zasobów lub woli promowania polityk publicznych w celu zapewnienia ich skuteczności [Stavenhagen 2006].Rys. 2. Nominalny (w mln.) udział ludności rdzennej w państwach latynoamerykańskichŹródło: Opracowanie własne na podstawie: The Indigenous World 2021 (The International Work Group for Indigenous Affairs, IWGIA) oraz narodowych spisów ludności.Centralnym elementem nowych Konstytucji jest zakwestionowanie koncepcji państwa narodowego, uznając przy tym różnorodność ludów i narodów oraz definicja państwa jako wielonarodowe, nie naruszając przy tym jego jedności . Plurinacjonalność została podkreślona w Boliwii ponieważ została ona włączona w strukturę i funkcjonalną organizację państwa poprzez Plurinacjonalne Zgromadzenie Ustawodawcze, ze specjalnymi tubylczymi okręgami wyborczymi i z proporcjonalnym udziałem tubylczych i rdzennych narodów i ludów chłopskich (NPIOC) . Także poprzez organ sądowy i sąd konstytucyjny o tym samym charakterze i składzie oraz reprezentacją tych narodów . Obie Konstytucje proponują również interkulturowość jako formę relacji między zróżnicowanymi narodami, które tworzą państwa . Dodatkowo wzmacniają one uznanie tubylczych systemów sprawiedliwości i ich administracji przez władze tubylcze zgodnie z ich zasadami i procedurami opartymi na ich własnym prawie, w ich zasięgu terytorialnym oraz jurysdykcji tubylczych . Obie Konstytucje uznają kompleksowo prawa terytorialne dla ludów tubylczych .PRAWO MIĘDZYNARODOWE O SYTUACJI LUDÓW TUBYLCZYCHIstotny wpływ na rozwój praw ludów tubylczych w Ameryce Łacińskiej miało prawo międzynarodowe dotyczące praw człowieka, w tym zwłaszcza Konwencja MOP nr 169 . Uwzględniając liczbę państw latynoamerykańskich, które ratyfikowały ten dokument, 15 z 22 na poziomie globalnym, należy zauważyć, że w praktyce funkcjonuje on jako prawo o charakterze regionalnym Międzynarodowa Organizacja Pracy była pierwszą międzynarodową organizacją, która podjęła się próby zdefiniowania pojęcia rdzennej ludności oraz uznania praw takich populacji. Konwencja MOP nr 169 zastąpiła Konwencję MOP dotyczącą ludności tubylczej i plemiennej nr 107 z 1957 r., którą ratyfikowało sześć państw afrykańskich. Chociaż państwa afrykański, poza Republiką Środkowej Afryki, nie ratyfikowały jeszcze Konwencji MOP 169, to MOP oraz Afrykańska Komisja Praw Człowieka i Ludów traktują ten dokument jako źródło inspiracji oraz odzwierciedlenie tendencji do udzielania ochrony prawom ludności tubylczej na całym świecie .Konwencja zwraca uwagę na prawo ludności tubylczej do sprawowania kontroli nad własnymi instytucji oraz do rozwoju gospodarczego, zwyczajów i wierzeń. Ma ona zastosowanie do ludności plemiennej w krajach niepodległych, których społeczne, kulturowe i ekonomiczne warunki różnią się od uwarunkowań innych grup wspólnoty narodowej, a których status jest uregulowany w całości lub częściowo przez własne zwyczaje i tradycje lub na podstawie specjalnych ustaw lub przepisów i narodów niepodległych państw, które są uważane za społeczności lokalne ze względu na ich pochodzenie geograficzne obejmujące regiony, które zostały włączone do terytorium danego państwa w wyniku podboju, kolonizacji lub w inny sposób niezależnie od ich statusu prawnego. Konwencja stanowi, że ludność ta zachowuje niektóre lub wszystkie z własnych instytucji społecznych, gospodarczych, kulturalnych i politycznych. Konwencja uznała szereg zbiorowych praw o charakterze politycznym dla ludów tubylczych, w tym prawa do uczestnictwa w państwie, zwłaszcza konsultacje w sprawie środków legislacyjnych lub administracyjnych ; udział w podejmowaniu decyzji w instytucjach wybieralnych i autonomii, w tym uznania prawa zwyczajowego i własnych instytucji oraz prawo do określania priorytetów rozwojowych . Uznała również ich prawa do ich ziem, terytoriów i zasobów naturalnych . Stanowi to uzupełnienie praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, w tym praw pracowniczych związanych z zatrudnieniem, zabezpieczeniem społecznym i zdrowiem, a także z edukacją i dostępem do mediów . Wpływ miało również przystąpienie państw regionu do Deklaracji praw ludów tubylczych (Declaración de la ONU sobre los Derechos de los Pueblos Indígenas, DNUDPI) z 2007 r , który w zakresie praw politycznych uznaje prawo tych ludów do samostanowienia, jak również ich prawo do autonomii lub samorządu w sprawach dotyczących ich spraw wewnętrznych i lokalnych . Jako konsekwencję ich samostanowienia, uznaje prawo ludów tubylczych do uzyskania ich wolnej, uprzedniej i świadomej zgody , zanim państwa podejmą decyzje ich dotyczące [CEPAL 2018: 29-52; Sieder 2016]. Z kolei orzecznictwo Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka (Trybunał, MTPC) wniosło istotny wkład w ochronę tych praw w regionie wobec skarg ludności tubylczej na naruszenie praw człowieka chronionych postanowieniami Amerykańskiej Deklaracji Praw i Obowiązków Człowieka (Deklaracja) oraz Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka (Konwencja) . Dotyczy to zwłaszcza praw politycznych, uznających prawo ludów tubylczych do udziału, na warunkach równości, w podejmowaniu decyzji w sprawach politycznych oraz do włączenia ich do organów państwowych proporcjonalnie do liczby ludności . Również w zakresie praw do ziemi i zasobów naturalnych, dzięki orzeczeniom, w których Trybunał uznał wspólnotową własność przodków tych ludów [Cholewińska 2014] . Do tego dochodzi ustanowienie obowiązku państw do uzyskania zgody tych ludów, zgodnie z ich zwyczajami i tradycjami, w przypadku planów rozwoju lub inwestycji na dużą skalę, które mają istotny wpływ na ich terytoria. Prawa ludów tubylczych zostały również wzmocnione poprzez włączenie praw człowieka zawartych w międzynarodowych instrumentach odnoszących się do nich do krajowych systemów prawnych państw. Prawa te zostały również wyraźnie włączone do przepisów konstytucyjnych , jak i poprzez ich bezpośrednie stosowanie przez sądy lub trybunały konstytucyjne [Colmenares Olíver 2015] .REALIZACJA PRAWWspomnianym wyżej uznaniom konstytucyjnym nie zawsze jednak towarzyszyło ustawodawstwo, które nadawało im skuteczność [Srogosz 2021]. Często nie przekładało się ono na skuteczne działania polityczne mające na celu zapewnienie praw ludności tubylczej. Luka wdrożeniowa, którą wcześniej zidentyfikował ówczesny Specjalny Sprawozdawca ds. Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Ludów Tubylczych, jest cechą wspólną większości państw w regionie [Stavenhagen 2006]. Prawo ludów tubylczych do udziału w wybieralnych instytucjach przedstawicielstwa ludowego miało rozwój konstytucyjny, legislacyjny i polityczny w różnych państwach regionu [CEPAL 2014: 14-17]. W Boliwii, w 2004 r. wraz z uchwaleniem Ustawy nr 2771 o grupach obywatelskich i ludach tubylczych (Agrupaciones Ciudadanas y Pueblos Indígenas), udział kandydatów wywodzących się z organizacji ludów tubylczych w wyborach samorządowych został względnie uznany. Jednak dopiero zatwierdzenie nowej Konstytucji w 2009 r. dało możliwość większego udziału ludności tubylczej w różnych szczeblach władzy państwa wielonarodowego w kontekście demokracji międzykulturowej. Utworzono wówczas specjalne okręgi wyborcze dla ludności tubylczej i rdzennych chłopów (circunscripciones especiales indígena originario campesinas, CEIOC), a Ustawa o systemie wyborczym (Ley del Régimen Electoral, LRE 026 z 2010 r.) ustanowiła 7 specjalnych okręgów wyborczych dla rdzennych deputowanych a także miejsca przeznaczone do bezpośredniego wyboru ludności tubylczej, gdy stanowi ona mniejszość narodową na innych szczeblach administracji. Ustawa ta określiła także, że nominacja do tych okręgów powinna odbywać się wyłącznie za pośrednictwem partii politycznych. Dlatego w wyborach w 2009 r. liczba rdzennych parlamentarzystów wyniosła 38 (32 deputowanych i 6 senatorów), co stanowiło 22,89% ogółu. Ta sama tendencja znalazła odzwierciedlenie w wyborach do władz miejskich i departamentalnych w kwietniu 2010 r., zwołanych na podstawie przepisów Konstytucji z 2009 r. [Cárdenas 2011] . Z kolei w 2018 r. Ustawa o organizacjach politycznych nr 1096 (Ley de Organizaciones Políticas, LOP) uznała organizacje rdzennych i aborygeńskich narodów i ludów chłopskich za jeden z typów organizacji politycznych. Jednakże ustawa ta przyjęła także restrykcyjny charakter dotyczący reżimu wyborczego i w konsekwencji odmówiła tym organizacjom bezpośredniego udziału w procesach wyborczych na poziomie krajowym, ignorując tym samym międzynarodowe instrumenty dotyczące praw człowieka ludności tubylczej. Opisana powyżej sytuacja uległa zasadniczej zmianie w kontekście wyborów powszechnych w 2020 r., kiedy to Najwyższy Trybunał Wyborczy (Tribunal Supremo Electoral) zatwierdził Rozporządzenie nr 043/200 w sprawie wpisywania i rejestracji kandydatów (Reglamento para la Inscripción y Registro de Candidaturas) bezpośrednio umożliwiające organizacjom rdzennych tubylców nominowanie i wystawianie kandydatów w specjalnych okręgach wyborczych bez pośrednictwa partii politycznych i grup obywatelskich. Dlatego w wyborach powszechnych w 2020 r. organizacje tubylcze po raz pierwszy wystawiły kandydatów w siedmiu specjalnych okręgach wyborczych w kraju bez pośrednictwa organizacji politycznych [CEJIS 2020] . W Kolumbii, Konstytucja z 1991 r. ustanowiła dodatkowych 2 senatorów, na 100, którzy mieli być wybierani przez społeczności tubylcze poprzez specjalny krajowy okręg wyborczy, jak również specjalne okręgi wyborcze do Izby Reprezentantów, aby umożliwić udział m.in. grup etnicznych. Udział ludności tubylczej w tym ostatnim przypadku został uregulowany ustawą 649 z 2001 r., która ustanowiła specjalną siedzibę dla społeczności tubylczych, obok dwóch dla społeczności czarnych mieszkańców kraju. Specjalne przepisy zapewniły reprezentację ludności rdzennej w wybieralnych organach w Kolumbii, choć nadal nie proporcjonalnie do liczby ludności (2% w Senacie w stosunku do 3% w całej populacji). Udział rdzennych mieszkańców w tym kraju w życiu politycznym został również poważnie osłabiony przez konflikt zbrojny, zwłaszcza w andyjskiej i północnej części Kolumbii [ONIC 2009; Vásquez Arenas 2016: 191-197; Anaya 2010] . W wypadku Meksyku, przed i po reformie z 2001 r., ustawodawstwo dotyczące udziału ludności tubylczej w życiu politycznym zostało opracowane na różnych poziomach, w tym w Kongresie Unii, kongresach stanowych i gminach. Na pierwszym poziomie, w 2005 r., Rada Generalna Federalnego Instytutu Wyborczego (Consejo General del Instituto Federal Electoral, IFE) zatwierdziła delimitację 300 federalnych okręgów wyborczych, na które podzielone jest terytorium Meksyku, uwzględniając kryteria etniczno-lingwistyczne. Delimitacja ta dała początek 28 dystryktom z odsetkiem ludności rdzennej powyżej 40%, które znane są jako dystrykty rdzenne. W wyniku zmian przeprowadzonych w Meksyku tego, jak również dobrowolnych strategii preferencyjnej integracji opracowanych przez najbardziej znaczące partie polityczne, reprezentacja rdzennych mieszkańców w Kongresie Unii wzrosła z 7 rdzennych deputowanych wybranych w 2003 r. do 18 w 2006 r. i 16 w 2009 r. Spośród nich 7, 17 i 10 ustawodawców zostało wybranych w jednomandatowych okręgach wyborczych utworzonych przez IFE [Sonnleitner 2012]. Na poziomie stanowym wyróżnia się Chiapas, gdzie Prawo Wyborcze (Ley electoral) z 1994 r. zwiększyło liczbę jednomandatowych okręgów wyborczych z 15 do 20, dając początek siedmiu okręgom wyborczym z większością ludności tubylczej. O ile w 1995 roku ludność rdzenna wybierała 10 z 40 deputowanych, o tyle w 2010 r. stanowiła już tylko 3 z tej liczby [Burguete 2010]. Zgodnie z peruwiańską ustawą z 1993 r. przyjęto, że prawo powinno ustanowić minimalne procenty w celu udostępnienia reprezentacji płci, społeczności tubylczych i ludów tubylczych w Radach Regionalnych (Consejos Regionales) oraz w Radach Miejskich (Concejos Municipales). Kolejne ustawy ustanowiły, w każdej sytuacji listy kandydatów do Rady Regionalnej oraz listy kandydatów na radnych powinny składać się z minimum 15% przedstawicieli społeczności tubylczych i ludów tubylczych w każdym regionie, w którym istnieją, zgodnie z ustaleniami Krajowej Komisji Wyborczej (Jurado Nacional de Elecciones, JNE) . Rezultaty uzyskane przez ludność tubylczą w ramach tych trybów nie były jednak takie, jakich oczekiwano . Na poziomie regionalnym, tylko 14 z 258 rdzennych kandydatów zostało wybranych do Rad Regionalnych w 2010 r. Na poziomie prowincji, tylko 34 z 482 rdzennych kandydatów na radnych zostało wybranych [ONPE 2013]. W Kongresie Republiki nie ma natomiast miejsc zarezerwowanych dla ludności tubylczej, dlatego też te trudności systemu kwotowego w zagwarantowaniu udziału politycznego ludności tubylczej w wybieralnych organach przedstawicielskich wywołały debatę z udziałem organizacji tubylczych i JNE w celu umożliwienia takiej reprezentacji, w tym właśnie w Kongresie [ONPE 2011].Konstytucja Wenezueli z 1999 r., wraz z uznaniem istnienia i praw ludów tubylczych, gwarantowała ich reprezentację w Zgromadzeniu Narodowym (Asamblea Nacional) oraz w organach deliberacyjnych podmiotów federalnych i lokalnych z ludnością tubylczą . Prawo to zostało rozwinięte w 2005 r. przez Ustawę organiczną o ludach i wspólnotach tubylczych (Ley Orgánica de Pueblos y Comunidades Indígenas, LOPCI), która przewidywała utworzenie trzech miejsc dla reprezentacji tubylców w Zgromadzeniu Narodowym, z których każdy był wybierany w okręgu do tego przeznaczonym. Gwarantowała również reprezentację tubylczego deputowanego w Radach Ustawodawczych (Consejos Legislativos) ośmiu stanów, w których tradycyjnie zamieszkiwała ludność tubylcza. Do tego Ustawa organiczna o procesach wyborczych (Ley Orgánica de Procesos Electorales, LOPE) z 2009 r. , ustaliła, że państwa, w których mieszka więcej niż 500 rdzennych mieszkańców, będą wybierać jednego członka do Rad Ustawodawczych . Ta sama ustawa przewidywała wybór przedstawiciela ludności tubylczej w gminach z 300 lub więcej ludnością tubylczą , a inny w parafiach z 180 lub więcej ludnością tubylczą . W celu wzięcia udziału w wyborach Ustawa zobowiązywała organizacje tubylcze tylko do utworzenia organizacji obywatelskich, a nie partii politycznych. Biorąc pod uwagę demografię ludności tubylczej w Wenezueli, brak zasobów ekonomicznych i polaryzację polityki w kraju, ludność tubylcza została zmuszona do zawierania sojuszy z największymi partiami politycznymi, co de facto osłabiło ich reprezentację polityczną [Burguete 2007]. Ponadto wiele państwa regionu w różny sposób uznały prawo do autonomii terytorialnej ludności tubylczej [CEPAL 2018: 163-280; CEPAL 2014: 53-78]. Autonomia Rdzennych Chłopów Tubylczych (AIOC) została ustanowiona w Konstytucji Boliwii i w Ustawie ramowej o autonomiach (Ley Marco de Autonomías,) 031 z 2010 r. Autonomie takie mogą być również ustanawiane przez Tierras Comunitarias de Origen (TCO, obecnie Territorio Indígena Originario Campesino, TIOC), co można przetłumaczyć odpowiednio jako Wspólnotowe Ziemie Pochodzenia oraz Pierwotne Terytorium Rdzennych Chłopów, ustanowione w Konstytucji z 2009 r. w drodze specjalnej procedury . Natomiast w Kolumbii, Konstytucja utworzyła Rdzenne Jednostki Terytorialne (Entidades Territoriales Indígenas, ETI) jako jednostkę specjalną ustanowioną dla ochrony praw autonomii tubylczej . Jednostki te są zarządzane przez rady tubylcze na podstawie zwyczajowych praktyk. Instytucje te jak dotąd nie zostały rozwinięte w drodze legislacji. Z drugiej strony, tubylcze rezerwaty (resguardo indigena) o kolonialnym rodowodzie, ustanowione w Konstytucji i ustawach, są coraz częściej uznawane za przestrzeń autonomii ludów rdzennych . W ostatnich latach wzmocniono ich uprawnienia zakresie ochrony zdrowia i edukacji. Od 2001 r. uczestniczą one w podziale dochodów publicznych, choć nadal za pośrednictwem gmin, co ogranicza ich niezależność. Trybunał Konstytucyjny potwierdził autonomiczny charakter tych podmiotów, uznając, że społeczności tubylcze są zbiorowymi podmiotami prawa i że z tego tytułu mają prawo do określania własnych instytucji i organów władzy, jak również do ustalania własnych zasad, zwyczajów, projektów życiowych oraz do podejmowania wewnętrznych i lokalnych decyzji, które uznają za konieczne do osiągnięcia tych celów, nawet jeżeli pozostawałyby one w sprzeczności z decyzjami innych organów publicznych . Najistotniejsze zmiany w zakresie autonomii tubylczej w regionie dotyczą Panamy i Nikaragui. W wypadku Panamy opiera się to na procesie historycznym poprzedzającym cykle reform, do których dochodziło w państwach Ameryki Południowej, który w ostatnich latach uległ znacznemu wzmocnieniu. Charakterystyczną instytucją administracyjną w Panamie jest rdzenna comarca . Jednostki te mają dwa współistniejące poziomy władzy: tubylczy i państwowy . Jednym z największych problemów, z jakimi borykają się comarcas, są strategie rządowe mające na celu ingerencję w ich funkcjonowanie. Odbywało się to poprzez promowanie na tradycyjne stanowiska osób sympatyzujących z władzą państwową. Dzieje się tak również poprzez generowanie przez partie polityczne wewnętrznych podziałów pomiędzy przewodniczącym kongresów tubylczych a głównym kacykiem (caciques general) [Castillo 2007; IIDH 2007: 111-136; Ospina 2011]. W Nikaragui podstawą tubylczych jednostek autonomicznych jest Konstytucja z 1987 r., w której uznano prawo społeczności Wybrzeża Atlantyckiego do własnych historycznych i kulturowych form organizacji społecznej oraz do swobodnego wyboru władz i przedstawicieli . W tym samym roku Ustawa nr 28 uregulowała zakres obowiązywania specjalnego reżimu dla ludności tubylczej i wspólnot etnicznych tej części Nikaragui, ustanawiając dwa regiony autonomiczne w departamencie Zelaya: Atlántico Norte (RAAN) i Atlántico Sur (RAAS) . Statut Autonomii przyznawał jednak tym regionom bardzo ogólne uprawnienia, cedując na rząd centralny większość obowiązków związanych z realizacją tego mandatu. Rady regionalne, utworzone w 1990 r. funkcjonowały bez regulacji do 2003 r., kiedy to zostały zatwierdzone przez Zgromadzenie Narodowe Dekretem nr 3854. Poza określeniem charakteru prawnego autonomii, pojmujących je jako zdecentralizowane przestrzenie w ramach jedności państwa, uzupełniono luki w statucie, ustanawiając mechanizm decentralizacji programów zdrowotnych, sądowych, transportowych i edukacyjnych oraz potwierdzając prawo weta rad regionalnych w sprawach eksploatacji zasobów naturalnych proponowanych przez państwo na ich terytorium . Do tego dodano utworzenie Specjalnego Funduszu Rozwoju (Fondo Especial de Desarrollo) oraz wyjaśnienie procedur koordynacji między władzami regionalnymi i krajowymi, a także między gminami oraz społecznościami terytorialnymi i tubylczymi. Należy jednak wyjaśnić, że autonomia ustanowiona na mocy ustawy zasadniczej i ustawy nie jest autonomią autochtoniczną lecz autonomią wieloetniczną, która ma na celu umożliwienie różnym grupom etnicznym zamieszkującym ten region, wśród których znajdują się nie tylko autochtoni, lecz także inne grupy etniczne, w tym dwie ludy afro-descendentalne (Creoles i Garífunas) oraz Metysi, uczestniczenie i wpływanie na zarządzanie regionem [Hooker 2010]. Należy jednak zauważyć, że nadal w wielu państwach tego regionu ludność rdzenna nie jest uznawana za posiadającą prawa polityczne. W Argentynie, Brazylii i Paragwaju, które mają mniejsze populacje tubylcze oraz w Chile, gdzie ludność tubylcza stanowi 11% ogółu ludności, ale nawet w Gwatemali, gdzie ludność tubylcza stanowi 66% ogółu społeczeństwa , jest ona nadal w dużym stopniu wykluczona z udziału w życiu politycznym w wybieralnych organach państwowych. Nie ustanowiono tam również mechanizmów umożliwiających polityczną lub gospodarczą autonomię na terytoriach będących ich prawną lub rodową własnością. Ludność rdzenna w Chile nie ma reprezentacji politycznej w żadnej z izb Kongresu Narodowego (Congreso Nacional). Ich starania o reprezentację w tym organie były skutecznie blokowane przez partie polityczne o charakterze nierodzimym, które korzystają z dwubiegunowego systemu wyborczego narzuconego w czasach dyktatury Pinocheta, wykluczającego ludność rdzenną [FIDH 2006]. Inną sytuacja występuje w Gwatemali, gdzie pomimo znacznego proporcjonalnego udziału ludności rdzennej, ma ona mniejszościową reprezentację w Kongresie Narodowym (Congreso Nacional) [Soberanis 2011: 2018-230].Niektóre państwa podjęły ważne kroki w zakresie regulacji prawnych i polityk publicznych mających na celu identyfikację, rozgraniczenie, a w niektórych przypadkach nadanie tytułów własności ziemi i terytoriów na rzecz ludności tubylczej. Tak jest w wypadku Boliwii, w której po raz pierwszy uznano komunalne ziemie za własność ludności tubylczej, a po 2009 r. proces nadawania dla nich tytułów prawnych rozpoczął się na większą skalę w praktyce. Większość ziem uznanych za TCO odpowiada tym terytoriom, które ludność tubylcza zajmuje w sposób rodowy. Znaczna część dotyczy nizin w boliwijskim Chaco i Amazonii, w przeciwieństwie do tych położonych na wyżynach w strefie andyjskiej, gdzie mieszka większość ludności tubylczej, w porównaniu do 83% ogółu, a gdzie wprowadzanie zmian jest znacznie wolniejsze [Chumacero 2010]. Problemy, jakie napotyka ludność tubylcza przy uznaniu praw własności przodków do swoich ziem, których przekształcenie jest proponowane przez władzę od 2009 r., nie są jednak nieliczne. Ziemie przyznane ludności tubylczej w tym trybie są o wiele mniejsze niż te, o które się ubiegała, a wiele społeczności utraciło tzw. ciągłość terytorialną, ponieważ zostały one rozdrobnione poprzez obecność na ich terenie osób trzecich [Salgado 2010] . Opóźnienie w procesie regulowania statusu prawnego ziem ludów tubylczych w Boliwii ułatwiło utrzymanie się i konsolidację przedsiębiorstw zajmujących się eksploatacją lasów tropikalnych, których działalność szkodzi prawu do wyłącznego zrównoważonego użytkowania i eksploatacji, które Konstytucja i Ustawa leśna z 2006 r. nr 1700 (Ley forestal) zapewniają tym ludom. Podobnie jest z koncesjami węglowodorowymi i górniczymi przyznawanymi przez państwo. Inną krytyczną kwestią w tym względzie jest skuteczność konsultacji z ludnością tubylczą w odniesieniu do środków administracyjnych. Wyraźnym przykładem jest Territorio Indígena Parque Nacional Isiboro Secure (Terytorium tubylcze Park Narodowy Isiboro Secure, TIPNIS), który pomimo swojego podwójnego statusu jako TCO i obszar chroniony, był zagrożony przez projekty budowy drogi Villa Turani-San Ignacio de Mojos przez rząd Evo Moralesa. Projekt ten spotkał się z oporem nie tylko ze strony mieszkających tam ludzi, ale także ogólnie ludności rdzennej Boliwii, ponieważ jest on sprzeczny z ich priorytetami rozwojowymi i planami życiowymi [de Marchi Moyano 2015]. W Brazylii, w której ludność tubylcza jest procentowo mniejsza, również promowano znaczące procesy demarkacji gruntów tubylczych. W oparciu o konstytucyjne procedury, do 2011 r. ziemie tubylcze uznane przez państwo stanowiły 13% całkowitej powierzchni Brazylii. Większość z nich, tzn. 21,67% terytorium Amazonii i 98,61% wszystkich ziem rdzennych w kraju, była skoncentrowana w Amazonii Legalnej (Amazonia Legal) . Wiele z tych ziem jest jednak nadal wykorzystywanych przez różne grupy (właścicieli ziemskich, drwali, przedsiębiorstwa krajowe i międzynarodowe), które często zainteresowane są eksploracją znajdujących się na nich zasobów naturalnych [Sawicka 2014]. Sytuacja ta dotyka wiele ludów tubylczych w izolacji lub dobrowolnej izolacji, pomimo faktu, że wiele z nich żyje na wyznaczonych ziemiach [Anaya 2009] . Niestety, ale wiele projektów inwestycji rozwojowych, głównie górniczych, wodnych, drzewnych, rolno-przemysłowych i innych, mających wpływ na ziemie tubylcze, było wspieranych lub finansowanych przez rząd federalny [Liebgott 2010]. Problemem w Brazylii jest również to, że własność ziemi nie należy do ludności tubylczej, ale, zgodnie z samą ustawą zasadniczą, do Unii, czyli państwa. To, jak również różne formy kurateli nad ludnością tubylczą, która je zamieszkuje, ze strony organów państwowych odpowiedzialnych za politykę tubylczą, poważnie ograniczają prawo ludności tubylczej do określania swoich priorytetów rozwojowych i przejmowania kontroli nad swoim życiem [Aylwin 2012: 17-66].Pomimo tego, że w Kolumbii ludność rdzenna nie przekracza 3% ogółu ludności kraju, to liczba postępowań o nadanie praw do ziemi tubylczej, jak i ich obszar terytorialny, jest znaczna. Podobnie jak w innych krajach regionu, rozprzestrzenianie się projektów inwestycyjnych mających na celu eksploatację odnawialnych zasobów naturalnych, np. leśnictwa i nieodnawialnych, np. węglowodorów i górnictwa, na terytoriach tubylczych, stoi w wyraźnej sprzeczności z Konstytucją i prawem międzynarodowym, ale jednocześnie stanowi poważny problem dotykających ludność tubylczą. W wielu sytuacjach nie przeprowadza się odpowiednich procesów konsultacyjnych [Houghton 2008]. Skłania to ludność tubylczą do zaskarżania takich projektów przed Trybunałem Konstytucyjnym, który stosunkowo często uznaje naruszenie prawa do terytorium przez projekty inwestycyjne promowane bez odpowiednich procesów konsultacyjnych . W wyniku jego orzeczeń wstrzymano m.in. napełnianie zbiorników wodnych na terytorium tubylczym, eksploracji lasów na terytorium czarnych społeczności oraz eksploracji lasów i kopalni do czasu przeprowadzenia wcześniejszych konsultacji [Due Process of Law Foundation 2011] . Istotne znaczenie w zakresie zmian wprowadzanych na korzyść terytoriów ludów tubylczych, jak również na możliwości kontroli terytorialnej przez ludność tubylczą ma konflikt zbrojny w kraju.W przeciwieństwie do wskazanych powyżej przykładów, państwo chilijskie wykorzystało mechanizmy rynkowe, aby odpowiedzieć na żądania ludności rdzennej w zakresie uzurpacji ich ziem rodowych. Należy zauważyć, że ziemie przekazane ludności rdzennej w ramach Funduszu na rzecz ziem i wód tubylczych (Fondo de Tierras y Aguas Indígenas, FTAI) nie zapewniają rdzennej ludności ochrony i kontroli nad znajdującymi się na nich zasobami naturalnymi, które zgodnie z prawem mogą być przyznane przez państwo osobom trzecim . Wszystko to spowodowało ekspansję inwestycji wydobywczych i produkcyjnych na terytoriach tubylczych, bogatych w zasoby naturalne, co w połączeniu z migracją do ośrodków miejskich mieszkającej tam ludności, a w konsekwencji jej zubożeniem, wywołało procesy tubylczego protestu społecznego, szczególnie Mapuczów [Aylwin 2021].WNIOSKIPomimo postępu, jaki dokonał się w regionie w ostatnich dziesięcioleciach w zakresie prawnego uznania ludności tubylczej i jej praw, nadal istnieje wiele przeszkód w zapewnieniu ich skutecznego stosowania w rzeczywistości. W zakresie praw politycznych, reprezentacja ludności tubylczej proporcjonalna do jej populacji w wybieralnych organach przedstawicielstwa ludowego nie jest odpowiednio zagwarantowana. W żadnym państwie regionu ludność rdzenna nie ma reprezentacji w ciałach ustawodawczych w takim zakresie, w jakim byłaby ona współmierna do jej znaczenia demograficznego [Aylwin 2012: 275-300]. Utrzymują się również przeszkody w korzystaniu przez te ludy z prawa do autonomii. W niektórych państwach, takich jak Kolumbia, nie uchwalono ustawodawstwa dotyczącego rozwoju prawa konstytucyjnego. W innych wypadkach, mimo że istnieją przepisy dotyczące wdrażania systemów autonomii tubylczej, nie zostały one zastosowane w praktyce, jak np. w Ekwadorze, lub zostały zastosowane w bardzo ograniczonym zakresie, jak w wypadku Boliwii. Czynniki te obejmują obawy rządów, że ludność tubylcza przejmie uprawnienia, które ograniczą lub będą sprzeczne z ich planami rozwoju gospodarczego. Przypadki Boliwii i Ekwadoru, gdzie Konstytucje i ustawy tych krajów uznają prawa ludności tubylczej do zasobów naturalnych w autonomicznych przestrzeniach, wydają się być najlepszym przykładem w tym kontekście. Do tego dochodzi brak środków finansowych dla autonomicznych rządów, co poważnie osłabia ich możliwości korzystania z tego prawa. Nie jest więc zaskoczeniem, że żądania transformacji państwa w celu zapewnienia skutecznej tubylczej reprezentacji politycznej, jak również samostanowienia i samorządności dla swoich ludów, nadal są głównymi żądaniami ruchów tubylczych w regionie [Misión Permanente de El Salvador 2018]. W zakresie praw terytorialnych, choć należy docenić wysiłki państw, trzeba podkreślić ograniczenia promowanych przez nie polityk mających na celu zapewnienie ludności tubylczej kontroli nad zasobami naturalnymi znajdującymi się na ich ziemiach i terytoriach, w szczególności nad kopalinami, które uważają za swoje własne. Projekty inwestycji w zasoby naturalne na ziemiach i terytoriach tubylczych są często promowane bez procesu konsultacji i bez zgody tych ludów. Nie uwzględniają one również udziału tych ludów w generowanych przez nie korzyściach, ani rekompensaty za wyrządzone szkody. Większość projektów tego rodzaju doprowadziło do kryminalizacji protestów ludności tubylczej w państwach latynoamerykańskich, w tym szczególnie w Ekwadorze i Boliwii. Ponadto powoduje to poważne skutki społeczne i środowiskowe, które zagrażają materialnemu i kulturowemu przetrwaniu ludności tubylczej [Fijałkowska 2017].Sytuacja ta pogarsza się, ponieważ rządy w regionie nadal promują rozwój ukierunkowany na eksploatację zasobów naturalnych, z których większość znajduje się na terytoriach rdzennych, dotychczas chronionych przez ludność tubylczą . Państwa Ameryki Łacińskiej powinny ponowie zastanowić się nad strategiami, które do tej pory kierowały w stosunku do ludów tubylczych. Zarówno tworzone prawo, jak i praktyka rządu i władzy terytorialnej powinny mieć na celu stworzenie miejsca dla polityki umożliwiającej realizację praw, które zostały przyznane ludności rdzennej w ostatnich dziesięcioleciach, a które w wielu obszarach nadal nie weszły w życie .Anaya J., La situación de los pueblos indígenas en Colombia: Seguimiento a las recomendaciones hechas por el Relator Especial anterior, Naciones Unidas, A/HRC/15/34 8 de enero de 2010.Anaya J., Report of the Special Rapporteur on the Situation of human rights and fundamental freedoms of indigenous people, James Anaya, Addendum, Report on the Situation of Human Rights of Indigenous peoples in Brazil, United Nations, A/HRC/12/34/Add.2, 26 agosto 2009.Angosto Ferrández L.F., Participación y representación indígena en los procesos electorales venezolanos, “América Latina Hoy” n. 60/2012, s. 153-182.Aparicio M., Pueblos indígenas y constitucionalismo: de la igualdad multicultural al diálogo entre iguales, w: Los derechos de los pueblos indígenas a los recursos naturales y al territorio. Conflictos y desafíos en América Latina, red. M. Aparicio, Barcelona 2011, s. 7-30.Assies W., Pueblos indígenas y reforma del Estado, w: El reto de la diversidad. Pueblos indígenas y reformadel Estado en América Latina, red. W. Assies, Zamora, Michoacán 1999, s. 21-55.Aylwin J., Derechos territoriales de pueblos indígenas en América Latina: Situación jurídica y políticas públicas, w: Derecho Constitucional Indígena, red. J. García, Resistencia 2012, s.17-66.Aylwin J., Los derechos de los pueblos indígenas en América Latina: Avances jurídicos y brechas de implementación, w: Derechos Humanos de los Grupos Vulnerables, Barcelona 2014, s. 275-300.Aylwin J., Pueblos indígenas y nueva Constitución (2021) https://observatorio.cl/pueblos-indigenas-y-nueva-constitucion-2/Bengoa J., La emergencia indígena en América Latina, Santiago 2000.Bengoa J., ¿Una segunda etapa de la Emergencia Indígena en América Latina?, “Cuadernos de Antropología Social” n. 29/2009, s. 7-22.Burguete A., De organizaciones indígenas a partidos étnicos: nuevas tendencias en las luchas indias en América Latina, “LiminaR. Estudios sociales y humanísticos”, vol. V, n. 2/2007, s. 144-162.Burguete A., Gobernar en la diversidad en tiempos del multiculturalismo en América Latina, w: Gobernar en la diversidad: Experiencias indígenas desde América Latina. Hacia la investigación de co-labor, red. X. Leyva i in., México D.F. 2008, s. 15-64.Burguete A., La representación política indígena en Chiapas: brechas en la implementación de la Declaración de las Naciones Unidas sobre los Derechos de los Pueblos Indígenas, Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI), 2010.Cárdenas V.H., Participación política indígena y políticas públicas para pueblos indígenas en Bolivia, w: Participación política indígena y políticas públicas para pueblos indígenas en América Latina, red. V.H. Cárdenas i in., La Paz, Bolivia 2011, s. 18-64Castillo B., La participación política de los pueblos indígenas en Panamá: Una visión desde adentro”, en Instituto Interamericano de Derechos Humanos Coord., Estudios sobre Participación política Indígena. IIDH, San Jose 2007, s. 111-136Cholewińska K., Prawo do ziemi prawem człowieka? Kontrowersje wokół walki ludu Kiczua z rządem Ekwadoru przez Międzyamerykańskim Trybunałem Praw Człowieka, w: Prawa człowieka w Ameryce Łacińskiej. Teoria i praktyka, red. M. Kania, K. Derwich, Kraków 2014, s. 217-236.Chumacero J.P., Trece años de reforma agraria en Bolivia. Avances, dificultades y perspectivas, w: Reconfigurando territorios. Reforma agraria, control territorial y gobiernos indígenas en Bolivia (Informe 2009), red. J.P. Chumacero, La Paz 2010, s. 11-38.Colmenares Olíver R., Derecho de los pueblos indígenas en el Sistema Interamericano, “Cuestiones Jurídicas” vol. IX, n. 2/2015, s. 29-59.de Marchi Moyano B., El proyecto carretero Villa Tunari –San Ignacio de Moxos. Un caso clave sobre la movilidad en Bolivia. XI Jornadas de Sociología. Facultad de Ciencias Sociales, Universidad de Buenos Aires, Buenos Aires 2015: https://cdsa.aacademica.org/000-061/662.pdf; https://tipnisbolivia.org/tag/carretera-villa-tunari-san-ignacio-de-moxos/Díaz Polanco H., Elogio de la diversidad. Globalización, multiculturalismo y etnofagia, Siglo XXI, México D.F. 2006Fijałkowska A., Międzynarodowa współpraca na rzecz ludów tubylczych w CAN i Mercosur. Perspektywa porównawcza, „Stosunki Międzynarodowe - International Relations” n. 1 (t. 53)/2017, s. 117-130.Hale C., Does multiculturalism menace? Governance, cultural rights and the polities of identity in Guatemala, “Journal of Latin American Studies”, vol. 34/2002, s. 485-524; Hooker J., De la autonomía multiétnica a …? supervivencia cultural, relaciones inter-étnicas, autogobierno y el modelo de autonomía en la Costa Atlántica de Nicaragua, w: La autonomía a debate: autogobierno indígena y Estado plurinacional en América Latina, red. M. González i in., Quito 2010, s. 177-198.Houghton J., La problemática de las tierras de los pueblos indígenas, w: Observatorio indigena de políticas públicas de desarrollo de derechos etnicos, La Tierra contra la muerte. Conflictos territoriales de los pueblos indígenas en Colombia, Bogotá 2008, s. 83-143.Kania M., Prawa człowieka i prawa kulturowe. Zarys problematyki, w: Prawa człowieka w Ameryce Łacińskiej. Teoria i praktyka, red. M. Kania, K. Derwich, Kraków 2014, s. 65-85.Kymlicka W., Ciudadanía multicultural, Barcelona 1996.Liebgott R.A., Um olhar sobre a cojuntura indigenista, “Porantim” n.326/2010, s. 3.Ospina J., Análisis crítico de las políticas dirigidas a los pueblos indígenas de Panamá: Una mirada desde la participación política y la extrema pobreza, w: Participación política indígena y políticas públicas para pueblos indígenas en América Latina, red. V.H. Cárdenas i in., La Paz 2011, s. 255-277.Rodríguez Mir J., Los movimientos indígenas en América Latina. Resistencias y alteridades en un mundo globalizado, “Gazeta de Antropología” nr 24(2)/2008, artículo 37, http://hdl.handle.net/10481/6928Salgado J.M., Gestión territorial Indígena en tierras bajas: ¿Autonomías Indígenas?, w: Reconfigurando territorios. Reforma agraria, control territorial y gobiernos indígenas en Bolivia (Informe 2009), red. J.P. Chumacero, La Paz 2010, s. 209-246.Sawicka M., Teoria i praktyka ochrony praw Indian w Brazylii na przykładzie sporu o elektrownię wodną Belo Monte, w: Prawa człowieka w Ameryce Łacińskiej. Teoria i praktyka, red. M. Kania, K. Derwich, Kraków 2014, s. 237-254.Sieder R., Indigenous peoples’ rights and the law in Latin America, w: Handbook of Indigenous Peoples’ Rights, red. C. Lennox, D. Short, London 2016, s. 414-423.Soberanis C., Participación política indígena y políticas públicas para pueblos indígenas en Guatemala, w: w: Participación política indígena y políticas públicas para pueblos indígenas en América Latina, red. V.H. Cárdenas i in., La Paz 2011, s. 216-235.Sonnleitner W., La representación legislativa de los indígenas en México: De la representatividad descriptiva, a una representación de mejor calidad, Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federación, México 2012.Srogosz T., Pierwsze Narody w prawie międzynarodowym – podmiot praw czy prawa?, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” vol. XIX/2021, s.163-179.Stavenhagen R., Las organizaciones indígenas en América Latina, “Revista de la Cepal” n. 62/1977, s. 61-73 Stavenhagen R., Report of the Special Rapporteur on the situation of human rights and fundamental freedoms of indigenous people, E/CN.4/2006/78/Add.5.Walsh C., Interculturalidad, plurinacionalidad y decolonialidad: Las insurgencias político-epistemicas de refundar el estado, “Tabula Rasa” n.9/2008, s. 131-152.Van Cott D.L., From movements to parties in Latin America. The evolution of ethnic politics, Nowy York 2005.Vásquez Arenas G., Paisaje racializado de la violencia en Colombia, “Nómadas” n. 45/2016, s. 189-201Yrigoyen R., El horizonte del constitucionalismo pluralista: del multiculturalismo a la descolonización, w: El derecho en América Latina. Un mapa para el pensamiento jurídico del Siglo XXI, red. C. Rodriguéz, Buenos Aires 2011, s. 139-159.Konwencja nr 169 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca ludności tubylczej i plemiennej w krajach niezależnych (27 czerwca 1989 r.)Deklaracja Praw Ludów Tubylczych (29 czerwca 2006 r.)Amerykańska Deklaracja Praw Ludów Rdzennych (15 czerwca 2016 r.)Centro de Estudios Jurídicos e Investigación Social (CEJIS), Elecciones Generales 2020, participación política de los pueblos indígenas en las tierras bajas de Bolivia, La Paz 2020.Comisión Económica para América Latina y el Caribe (CEPAL), Los pueblos indígenas en América Latina. Avances en el último decenio y retos pendientes para la garantía de sus derechos, Santiago 2014.Comisión Económica para América Latina y el Caribe (CEPAL), Los pueblos indígenas en América (Abya Yala). Desafíos para la igualdad en la diversidad, red. F. del Popolo, Santiago 2017.Due Process of Law Foundation, El derecho a la consulta previa, libre e informada de los pueblos indígenas. La situación de Bolivia, Colombia, Ecuador y Perú, Washington DC., 2011.Federación Internacional Por Los Derechos Humanos (FIDH), CHILE – La otra transición chilena: derechos del pueblo mapuche, política penal y protesta social en un Estado democrático n° 445/3 Abril 2006.Intervención de la Misión Permanente de El Salvador ante las Naciones Unidas en nombre de la Comunidad de Estados Latinoamericanos y Caribeños (CELAC), tema 71: derechos de los pueblos indígenas. discusión general, 73° Sesión de la Asamblea General, Nueva York, 12 de Octubre del 2018.Oficina Nacional de Procesos Electorales, Participación de la población indígena amazónica en las Elecciones Regionales y Municipales 2010, Lima 2011.Oficina Nacional de Procesos Electorales, Participación de la población indígena amazónica en las Elecciones Regionales y Municipales 2012, Lima 2013.Oficina Regional del Alto Comisionado de Naciones Unidas para los Derechos Humanos (OACNUDH), Diagnostico sobre la situación de los derechos humanos de los pueblos indígenas en América Central, 2013.Organización Nacional Indígena De Colombia-ONIC, Estado de los derechos humanos y colectivos de los pueblos indígenas de Colombia: Etnocidio, Limpieza étnica y destierro. (Informe al Relator Especial de la ONU para los derechos de los pueblos indígenas), Bogotá 2009.https://centroderecursos.cultura.pe/sites/default/files/rb/pdf/Participacion%20politica%20de%20comunidades%20nativas%20y%20pueblos%20originarios%20del%20Peru%20Modulo%20de%20capacitacion.pdfhttps://digitallibrary.un.org/record/665137; https://pib.socioambiental.org/pt/Demarca%c3%a7%c3%b5eshttps://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CCPR/Shared%20Documents/CHL/INT_CCPR_NGO_CHL_89_8344_E.pdfhttps://www.bancomundial.org/es/region/lac/brief/indigenous-latin-america-in-the-twenty-first-century-brief-report-pagehttps://www.culturalsurvival.org/news/peru-indigenous-protestors-bagua-declared-innocent-police-deathshttps://www.dipres.gob.cl/597/articles-140988_r_ejecutivo_institucional.pdfhttps://www.dw.com/es/pueblos-originarios-el-camino-de-la-participaci%C3%B3n-pol%C3%ADtica-en-am%C3%A9rica-latina/a-57833238https://www.iidh.ed.cr/capel2016/media/1134/ley-org%C3%A1nica-de-procesos-electorales.pdfhttps://www.ilo.org/dyn/natlex/docs/ELECTRONIC/92443/107674/F-2035715591/NIC92443.pdfhttps://www.ilo.org/dyn/normlex/es/f?p=1000:11300:12221739658335::::P11300_INSTRUMENT_SORT:3https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---americas/---ro lima/documents/publication/wcms_345065.pdfhttps://www.iwgia.org/es/recursos/publicaciones/3870-lecciones-generales-2020,-participaci%C3%B3n-pol%C3%ADtica-de-los-pueblos-ind%C3%ADgenas-en-las-tierras-bajas-de-bolivia.html.https://www.leyes.congreso.gob.pe/Documentos/2016_2021/Proyectos_de_Ley_y_de_Resoluciones_Legislativas/PL0026820160916..pdfhttps://www.lexivox.org/norms/BO-DS-N727.xhtmlhttp://www.oacnudh.org/oacnudh-publica-diagnostico-sobre-la-situacion-de-los-derechos-humanos-de-los-pueblos-indigenas-en-america-central/https://www.oas.org/es/sadye/documentos/res-2888-16-es.pdfhttps://www.vicepresidencia.gob.bo/IMG/pdf/elecciones_locales_2010.pdf"People in Peru are Fashion!" by Anton Power is licensed under CC BY-NC-SA 2.010.51484/pu.2021/a/24
