Na terenie Kanady zdecydowana większość Inuitów mieszka w jednej z czterech jednostek terytorialnych wchodzących w skład tzw. Inuit Nunangat[1]: Terytorium Nunavut, Regionie ugody Inuvialuit (Inuvialuit Settlement Region) w Terytoriach Północno-Zachodnich, Nunatsiavut w prowincji Nowa Fundlandia i Labrador oraz Nunavik w Quebecu. Niniejsza analiza poświęcona jest temu ostatniemu regionowi. Ma ona trzy cele: po pierwsze zarysowanie historii powstania tego regionu; po drugie przegląd instytucji politycznych funkcjonujących w Nunavik przy wykorzystaniu modelu zarządzania wielopoziomowego; a po trzecie ukazanie, ciągle niezakończonych, dążeń mieszkańców Nunavik do powiększeniazakresu autonomii politycznej.Porozumienie Zatoki Jamesa i Północnego QuebecuJako jednostka polityczna Nunavik[2] odnosi się do ziem inuickich leżących w prowincji Quebec objętych Porozumieniem Zatoki Jamesa i Północnego Quebecu (James Bay and Northern Quebec Agreement, JBNQA) z 1975 r.[3]. Jest to obszar o powierzchni około 443tys. kilometrów kwadratowych ulokowany powyżej 55. równoleżnika[4]. Zamieszkuje go w 15 osadach około 13 tysięcy osób, z których około 91 procent stanowią Inuici[5]. Geneza porozumienia JBNQA związana jest z przedstawionymi na początku lat 70. XX wieku planami budowy kompleksu hydroelektrowni na rzece La Grande River w rejonie Zatoki Jamesa (część Zatoki Hudsona). Ta gigantyczna inwestycja – nazywana „projektem stulecia” – zakładała powstaniesztucznych zbiorników zasilających turbiny produkujące energię elektryczną, dzięki czemu miano uzyskać zarówno tanie źródło energii, jak i miejsca pracy dla tysięcy mieszkańców Quebecu oraz korzyści finansowe dla całej prowincji[6]. Jednakże budowa oznaczała również znaczne zmiany środowiskowe, związane z koniecznością zalania terenów, które od niepamiętnych czasów były używane przez rdzennych mieszkańców tej części Ameryki Północnej (Inuitów oraz Cree i Naskapi) do polowań i połowów ryb. Mimo starań ze stronnych przedstawicieli tych grup władze Quebecu nie podjęły żadnych rozmów na temat skutków budowy hydroelektrowni, co było ich obowiązkiem w świetle istniejących uregulowań[7]. W takiej sytuacji Inuici i Cree zdecydowali się na interwencję prawną[8]. Sąd pierwszej instancji w listopadzie 1973 r. nakazał wstrzymanie prac. Choć decyzja ta została po kilku dniach uchylona przez sąd apelacyjny, to była ona bezprecedensowa i wytworzyła ogromną presję na władzach Quebecu obawiających się opóźnienia w rozbudowie potencjału energetycznego[9]. W momencie, gdy trwało jeszcze postępowanie sądowe Cree oraz Inuici rozpoczęli negocjacje z rządami prowincji oraz Kanady, które miały wyjaśnić status obszarów, na których prowadzono inwestycję[10]. Ich rezultatem było podpisanie w listopadzie 1975 r. porozumienia JBNQA. Miało ono pionierski charakter – przyczyniło się do rozwoju koncepcji praw ludności rdzennej i było ważnym osiągnięciem na długiej drodze do pogodzenia praw i interesów ludów rdzennych i pozostałych mieszkańców północnego Quebecu[11]. Co więcej JBNQA, od 1982 r. posiada status chronionego konstytucyjnie nowoczesnego traktatu[12], a jego zapisy mają pierwszeństwo nad innymi prawami ogólnego zastosowania w przypadku konfliktu z nimi[13].Porozumienie JBNQA uregulowało trzy główne kategorie spraw: po pierwsze, prawa ludności rdzennej na terenach wokół Zatoki Jamesa[14], po drugie, ustaliło strukturę zarządzania i administracji na tym obszarze, a po trzecie, wskazując prawa i zobowiązania zarówno strony federalnej i prowincji Quebec, jak i ludów rdzennych stworzyło sieć wzajemnych zobowiązań[15]. W odniesieniu do tego pierwszego zagadnienia zapisy JBNQA stanowiły, iż w zamian za zrzeczenie się praw pierwotnych (Aboriginal rights) do swoich tradycyjnych ziem, Inuici otrzymali wspólny (grupowy) tytuł własności do obszaru o powierzchni ok. 14 tys. km2 (tzw. ziemie kategorii I); na obszarze ok. 151 tys. km2 (tzw. ziemie kategorii II) uzyskali wyłączne prawo do myślistwa, rybołówstwa i traperstwa, oraz współudział w zarządzaniu tymi terenami w zakresie gospodarki leśnej, górnictwa oraz turystyki[16]. Pozostałe ziemie (tzw. kategoria III) – o powierzchni ok. 908tys. km2 – stały się terenami publicznymi i przeszły na własność prowincji Quebec[17]. W ramach rekompensaty rdzenni mieszkańcy otrzymali również 225 mln dolarów kanadyjskich[18].System władzyDruga kategoria spraw uregulowanych przez porozumienie JBNQA obejmowała stworzenie szkieletu zarządzania nowoutworzonym regionem. Jego pierwszy filar, czyli publiczna administracja – jej działalność dotyczy wszystkich mieszkańców Nunavik, niezależnie od faktu posiadania pochodzenia inuickiego – objęła trzy instytucje regionalne: Regionalny zarząd Kativik (Kativik Regional Government, KRG), Regionalną radę do spraw zdrowia i opieki społecznej Nunavik (Nunavik Regional Board of Health and Social Services, NRBHSS) oraz Radę szkolną Kativik (Kativik School Board, obecnie nosząca nazwę Kativik Ilisinariniq, KI), a także władze gminne w poszczególnych osadach[19]. KRG sprawuje podobną rolę jak regionalne władze municypalne w pozostałej części Quebecu (municipalité régionale de comté), pełniąc rolę instytucji parasolowej wobec pozostałych i jest odpowiedzialne za lokalny i regionalny rozwój gospodarczy, zatrudnienie i szkolenia, bezpieczeństwo publiczne[20], odnawialne surowce, mieszkalnictwo, prace publiczne, transport, telekomunikację oraz rekreację[21]. Rada KRG złożona jest z pochodzących z wyborów przedstawicieli lokalnych władz gminnych[22]. Wszelkie regulacje wydawane przez KRG (by-laws) muszą zostać przed wejściem w życie zatwierdzone przez Ministra ds. municypalnych prowincji Quebec. Inuici otrzymali także uprawnienia w zakresie spraw socjalnych i opieki zdrowia (zajmuje się nimi NRBHSS) oraz edukacji (leży w kompetencjach Kativik Ilisinariniq)[23]. Finansowanie tych regionalnych ciał wyspecjalizowanych zapewniają władze Quebecu[24], a poszczególni ministrowie nadzorują ich działania[25]. Należy pamiętać, że każda z opisanych powyżej trzech instytucji (KRG, NRBHSS, KI) działa niezależnie od innych (m.in. posiada osobny zarząd i podlega nadzorowi innych ministerstw Quebecu). W efekcie model zarządzania Nunavik jest „silnie rozdrobniony”[26].Najniżej w ramach publicznego filaru władzy w Nunavik ulokowane jest 14 osad inuickich[27]. Zostały one inkorporowane po 1975 r. jako nowy typ municypalitetów – tzw. gminy północne (northern villages), w których prawo głosu uzyskali zarówno Inuici, jak i pozostali mieszkańcy[28]. Uprawnienia gmin północnych obejmują m.in. pomoc w podejmowaniu i wspieraniu działań charytatywnych, edukacyjnych, naukowych, artystycznych lub literackich, szkoleń dla młodzieży i ogólnie rzecz biorąc, wszelkich przedsięwzięć z zakresu pomocy społecznej; pomoc w organizacji ośrodków poradnictwa rekreacyjnego i miejsc publicznych przeznaczonych do uprawiania sportu i rekreacji; promocja rozwoju przemysłowego, komercyjnego i turystycznego.Drugi filar struktury władzy w Nunavik stanowi korporacja Makivik (Makivik Corporation). Została powołana jako organizacja zarządzającą dla dobra całego regionu pieniędzmi otrzymanymi na mocy porozumienia z 1975 r.[29]. Makivik działa jako agencja rozwoju gospodarczego[30] i inwestuje w komercyjne przedsiębiorstwa[31]. Od regularnych korporacji różni ją struktura właścicielska – jedynie Inuici, określeni w JBNQA jako beneficjenci (Inuit beneficiaries), stanowią grupę udziałowców. Prezydent Makivik wybierany jest bezpośrednio przez wszystkich beneficjentów, a do zarządu wchodzą wybrani przedstawiciele z każdej z osad zlokalizowanych w Nunavik[32].Jeden z problemów struktury władzy w Nunavik jest związany z przyjęciem publicznego modelu instytucji uzupełnionego przez instytucje etniczne. Wybór takiej hybrydalnej formy wynikał z posiadania przewagi Inuitów w strukturze ludnościowej tego regionu. Spowodowało to jednak stworzenie podziałów między politycznym ramieniem Inuitów, czyli korporacją Makivik, odpowiedzialną za obronę praw Inuitów oraz publicznym ramieniem administracyjnym, które jest odpowiedzialne za dostarczanie usług wszystkim mieszkańcom Nunavik. Oba ramiona są całkowicie niezależne od siebie, a choć współpracują ze sobą przy konkretnych projektach, to taka współpraca ma dobrowolny charakter. Brak połączonej administracji regionalnej przedkłada się więc na kłopoty w koordynacji przy realizacji zadań publicznych.Co więcej, w sensie literalnym zakres władzy przekazany instytucjom w regionie nie jest znaczący[33]. Niemniej jednak, przykład Nunavik pokazuje, że brak formalnej autonomii nie musi oznaczać jej braku w praktyce. Okazuje się bowiem, że działalność publicznych instytucji władzy (przede wszystkim KRG oraz KI) doprowadziła do rozszerzenia niezależności i swobody w zarządzaniu funduszami, które obecnie sięgają 400 milionów dolarów kanadyjskich rocznie. System władzy utworzony w 1975 r. pozwolił również na przestrzeni lat na wyszkolenie znaczącej liczby liderów inuickich – dotyczy to zarówno tych instytucji, które mają charakter etniczny (np. Makivik), jak i publiczny (np. KRG)[34]. Pojawienie się silnych przywódców pochodzących ze społeczności rdzennych miało zasadnicze znaczenie z punktu widzenia walki o interesy tych grup w wielu miejscach na świecie. Jak podkreśla kanadyjski politolog G. Wilson „osiągnięcia regionu i jego mieszkańców w zakresie zarządzania powinny być przykładem tego, co jest możliwe w ramach ściśle ograniczonego i zdominowanego przez osadników systemu rządów w Quebecu i Kanadzie. Cierpliwy i ostrożny pragmatyzm Nunavimmiut [Inuitów z Nunavik – MG] pozwolił na stopniowy rozwój Nunavik, który będzie kontynuowany w miarę rozwoju regionu”[35].Zarządzanie wielopoziomoweJedną z teorii funkcjonującą w badaniach nad powstającymi w Kanadzie samorządnymi regionami ludności rdzennej, pozwalającą wyjść ponad opis dokonujących się przemian i ocenę problemów i wyzwań stojących przed nimi jest koncepcja zarządzania wielopoziomowego (multilevel governance)[36]. Ma ona zastosowanie do sytuacji, gdy przekraczane są granice wyznaczane przez konstytucyjnie określone reguły bądź struktury. Umożliwia to analizę sytuacji, w których proces podejmowania decyzji jest bardziej inkluzyjny i obejmuje szerokie spektrum aktorów, zarówno tych umocowanych konstytucyjnie, jak i takich, którzy takiego umocowania nie posiadają (mogą to być m.in. aktorzy prywatni lub pozapaństwowi)[37]. Takie cechy wykazują autonomiczne regiony inuickie na północy Kanady, w których rdzenni aktorzy (m.in. inuickie władze samorządowe czy organizacje powstałe na mocy porozumień ziemskich) mają możliwość partycypacji w procesie podejmowania decyzji, w którym uczestniczą też przedstawiciele innych poziomów władzy (m.in. rządu federalnego lub danej prowincji, jak również władz lokalnych). Koncepcja zarządzania wielopoziomowego pozwala więc na uwzględnienie zmian w zarządzaniu w dwóch ujęciach: wertykalnym – analizując zmiany powstałe na skutek włączania w proces podejmowania decyzji samorządów ludności rdzennej, które stają się kolejnym szczeblem w hierarchii władz – jak i horyzontalnym, który uwzględnia udział organizacji pozarządowych, jak również aktorów prywatnych[38].Model zarządzania Nunavik, niezależnie od posiadanej specyfiki w zakresie rozwiązań instytucjonalnych, związanej ze unikalnością historii tego regionu i warunków politycznych istniejących w prowincji Quebec, może służyć jako przykład wielowymiarowego zarządzania na obszarze Arktyki, jak również pozwala na obserwację przenikania się publicznych władz z instytucjami o charakterze etnicznym. Poziom wertykalny zarządzania wielopoziomowego w Nunavik składa się z opisanych powyżej trzech instytucji powołanych na mocy JBNQA (KRG, KI oraz NRBHSS). Wspólnie tworzą one regionalną publiczną strukturę władz, która z kolei jest bezpośrednio włączona w wertykalną strukturę władz prowincji[39]. Nunavik jest przykładem regionu zagnieżdżonego (nested region) zarówno w sensie geograficznym, jak i politycznym w ramach większej jednostki terytorialnej kanadyjskiej federacji[40]. Może być więc analizowany przy wykorzystaniu koncepcji zagnieżdżonego federalizmu (nested federalism) definiowanej jako system zarządzania federalnego, w którym autonomiczna jednostka terytorialna istnieje w ramach jednostki składowej federacji[41]. Niezależność takiej zagnieżdżonej jednostki terytorialnej jest ograniczona i mniejsza niż ta posiadana przez jednostkę składową federacji, w której skład wchodzi, ale jest większa niż autonomia posiadana przez władze miejskie lub lokalne[42]. Status jednostki zagnieżdżonej lokuje się pomiędzy prowincją a władzą miejską i ma cechy trzeciej kategorii rządu, po władzy federalnej i prowincjonalnej. W ramach koncepcji zagnieżdżonego federalizmu ważne jest, że relacje pomiędzy trzema poziomami odbywają się na zasadzie trójstronnej[43]. W związku z tym struktury instytucjonalne państwa muszą dążyć do reprezentowania i uwzględniania interesów każdej ze stron[44]. Taki charakter ma trzeci element stworzony przez Porozumienie Zatoki Jamesa i Północnego Quebecu, czyli sieć wzajemnych zobowiązań rządu federalnego, prowincji Quebec, jak i Inuitów. Przykładowo art. 22 JBNQA ustanawiał procedurę oceny wpływu na środowisko, tworząc m.in. Komisję doradczą ds. środowiska James Bay (James Bay Advisory Committee on the Environment) oraz Komisję oceniającą (Evaluating Committee) mające głos doradczy w ocenie wpływu na środowisko inwestycji planowanych na ziemiach kategorii III zgodnie z JBNQA[45].Wymiar horyzontalny struktury władzy w Nunavik składa się przede wszystkim z korporacji Makivik. Posiada one szereg cech pozwalających zaklasyfikować ją jako aktora pozarządowego, bo choć ma ona strukturę korporacji, to jej udziałowcami nie są inwestorzy, a beneficjenci porozumień ziemskich. Co więcej w celach statutowych Makivik ma zapisaną obronę praw Inuitów z Nunavik, jak również wspieranie rozwoju społecznego i gospodarczego Inuitów[46]. To powoduje, że korporacja odgrywa znaczącą rolę jako polityczny reprezentant regionu Nunavik podczas negocjacji międzyrządowych z władzami Quebecu czy federalnymi[47]. Mandat do realizowania tych funkcji Makivik czerpie z faktu bycia demokratycznie wybieraną strukturą, ale nie wchodzącą w skład istniejącego publicznego systemu władzy[48]. Jej etniczny charakter oznacza, że zarząd Makivik jest rozliczany i odpowiada jedynie przed Inuitami z Nunavik i nie podlega kontroli ani przez rząd prowincji, ani przez władze federalne. Taka sytuacja powoduje, że Makivik dysponuje względną niezależnością. Z drugiej strony jednak, wiele z działań podejmowanych przez Makivik ma wpływ na wszystkich mieszkańców Nunaviku, niezależnie od ich pochodzenia (m.in. w zakresie programów związanych z budownictwem mieszkaniowym). Chociaż rola reprezentanta interesów politycznych Inuitów bywa niekiedy kwestionowana, a relacje z beneficjentami oraz instytucjami władzy publicznej nie zawsze układają się harmonijnie, to zgodnie z oceną G. Wilsona „korporacja dobrze służyła potrzebom politycznym regionu [i] rozwinęła również krytyczny potencjał ludzki i doświadczenie dla Nunavik”[49]. Kanadyjski badacz zauważa też, że „Makivik na nowo zdefiniował pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu, przyczyniając się do rozwoju społeczno-gospodarczego regionu i jego mieszkańców w sposób wykraczający poza to, co podejmowałaby typowa korporacja nierdzenna”[50].Droga w kierunku samorządu inuickiegoW wyniku ograniczeń ram negocjacyjnych porozumień ziemskich istniejących w latach 70. regionalna administracja Nunavik nie uzyskała autonomicznych uprawnień legislacyjnych, a jedynie niezależność administracyjną, co oznacza m.in., że w Nunavik nie ma wybieralnego zgromadzenia legislacyjnego[51]. Przez kilka dekad, które minęły od podpisania Porozumienia JBNQA doszło jednak do znaczących zmian w podejściu władz Kanady do konstrukcji władz w regionach zarządzanych przez grupy rdzenne[52]. Dało to możliwość powstania samorządów rdzennych, m.in. w ramach inuickiego regionu Nunatsiavut. W tym czasie idea poszerzenia autonomii Nunavik wielokrotnie stanowiła przedmiot debaty publicznej – odbyły się w tej sprawie trzykrotnie konsultacje publiczne, pięć razy organizowano referenda, a pomiędzy nimi trwały intensywne negocjacje w celu zbudowania konsensusu. Za każdym razem natrafiano na szereg wyzwań, zarówno tych o charakterze wewnętrznym, jak i zewnętrznym.Stały problem stanowią istniejące wśród Inuitów z Nunavik podziały, z których najbardziej widoczny był ruch dysydencki powstały jeszcze w czasie negocjacji JBNQA[53]. Aby odbudować jedność, jeszcze pod koniec lat 80. prace nad kierunkiem zmian powierzono reprezentantom wybranym przez wszystkich Inuitów z Nunavik[54]. Efektem działań Komitetu Konstytucyjnego Nunavik (Constitutional Committee of Nunavik) był projekt konstytucji, który w 1991 r. przyjęto w regionalnym referendum. W kolejnych latach przemiany polityczne utknęły jednak w miejscu, gdyż po raz kolejny wzrosły nastroje separatystyczne w Quebecu[55]. Ruch separatystyczny już w 1980 r., gdy odbyło się pierwsze referendum separatystyczne w tej prowincji, wstrzymał prace nad zmianami w statusie Nunavik[56]. Drugie referendum w 1995 r., w związku z wyraźną opozycją Inuitów wobec planów odłączenia Quebecu od Kanady, okazało się jeszcze większą barierą[57]. W ich sprzeciwie można znaleźć echa niechęci do władz francuskojęzycznej prowincji związane z niemal zupełnym brakiem zaangażowania w opiekę nad Inuitami jeszcze przed okresem Spokojnej rewolucji[58]. Kolejną przeszkodą opóźniającą przemiany polityczne okazały się negocjacje konstytucyjne prowadzone na poziomie federalnym w drugiej połowie lat 80. i na początku lat 90. XX wieku[59].Dopiero w 1997 r. wznowiono więc rozmowy pomiędzy Inuitami, a rządem Quebecu i Kanady. W kolejnych latach powołano specjalną komisję, która po odbyciu serii spotkań z mieszkańcami i przedstawicielami władz opracowała w 2001 r. raport („Amiqqaaluta – Let Us Share”). Zakładał on stworzenie legislatury Nunavik (Nunavik Assembly) i osobnego sądu, przyznanie statusu dla języka inuickiego (obok angielskiego i francuskiego), jak również prawo do nakładania podatków i opłat, a także konsolidację dotychczasowych instytucji tego regionu w ramach jednego rządu Nunavik (Nunavik Government)[60]. Władze miały zachować publiczny charakter, a rząd uzyskać szereg połączeń instytucjonalnych w ramach systemu politycznego prowincji i Kanady[61]. Propozycja z 2001 r. stała się podstawą do prowadzenia dalszych negocjacji między władzami Quebecu, federacji oraz Inuitami reprezentowanymi przez Makivik. W czasie ich trwania napotkano jednak na szereg trudności, które nie tylko wydłużyły prace – wstępne porozumienie podpisano dopiero w 2007 r., a końcową wersję po kolejnych czterech latach – ale także ograniczyły plany reform[62]. W efekcie porozumienie z 2011 r. było skromniejsze niż zakładano wcześniej – ustalało warunki połączenia dotychczasowych instytucji i powołania nowych, ale nie przekazywało im większych niż dotychczas uprawnień. Brakowało też wielu z proponowanych przed laty innowacyjnych rozwiązań. Te tematy miały zostać dookreślone w kolejnej fazie rozmów[63]. Porozumienie wynegocjowane w tym kształcie zostało przedstawione mieszkańcom Nunavik w trakcie szeregu sesji informacyjnych. Po ich zakończeniu, 27 kwietnia 2011 r. odbyło się regionalne referendum, w którym mieszkańcy mieli zdecydować o losie projektu. Przy frekwencji sięgającej 54,5 procent 67 procent ważnych głosów oddano przeciw reformie[64].Taki rezultat początkowo zaskoczył wielu obserwatorów. Głębsze analizy pokazały jednak, że przyczyną odrzucenia porozumienia z 2011 r. był krytyczny stosunek mieszkańców Nunavik do proponowanej konstrukcji władz. Była ona oceniana jako niewystarczająca dla samorządu inuickiego, który miał stać się niezależny od władz quebeckich[65]. Wskazywano też, że nie zdołano zaspokoić aspiracji politycznych Inuitów, gdyż nie zaoferowano dodatkowego zakresu władzy[66], a nawet nie przedstawiono konkretnych planów jak będzie wyglądała druga faza negocjacji[67]. Inuici od wielu dekad powtarzają zarzut ignorowania ich głosu i oczekiwali, że nowa struktura będzie gwarantowała obligatoryjne konsultacje i pełny udział w każdym etapie podejmowania decyzji politycznych[68]. Brak takich zapisów spowodował, że większość rdzennych mieszkańców nie chciało podpisywać porozumienia, które określano jako „czek in blanco”[69].Aż do początku XXI wieku Inuici z Nunavik bardzo rzadko decydowali się na publiczne wyrażenie sprzeciwu wobec przedstawicieli władzy[70]. Debaty przed referendum w 2011 r. okazały się przełomowe w tym zakresie. W mediach społecznościowych toczyła się gorąca dyskusja – powstały dwa silne obozy zwolenników i przeciwników powstania nowej struktury władz regionu Nunavik, a grupa wzywająca do głosowania na „nie” działała w pełni otwarcie. Szczególną popularność zdobył portal Facebook – specjalna grupa zgromadziła prawie 1000 osób, co stanowiło niemal 10% wszystkich mieszkańców Nunavik. Stała się ona miejscem ujścia dla wielu obaw związanych z referendum, jak i innych aspektów życia w Nunavik[71]. Zdaniem kanadyjskiej antropolożki Caroline Hervé przebieg kampanii stanowi dowód na zyskiwanie przez Inuitów pewności siebie, która jest pokłosiem gromadzenia wiedzy i umiejętności[72]. Inuici odzyskują wolną wolę i świadomość posiadania możliwości odmowy współpracy.W tych kategoriach należy spoglądać na podjęcie w 2012 r. po raz trzeci w historii regionu próby ustalenia wspólnych oczekiwań w odniesieniu do nowego kształtu systemu władzy w Nunavik. Etap wstępny obejmował publiczne wysłuchania i konsultacje, po których w 2014 r. ogłoszono raport (Parnasimautik Consultation Report)[73]. Znalazły się w nich zapisy o konieczności zapewnienia adekwatnego finansowania i większej kontroli nad usługami i programami publicznymi. Zwiększanie puli pieniędzy dla regionu bez kontrolowania przez Inuitów kierunku zmian uznawano za działanie niewystarczające. Wskazywano, że dekolonizacja musi zacząć się od przekazania odpowiedzialności m.in. za system edukacyjny. Quebec oraz Kanada muszą uznać, że Inuici stanowią lud, o własnej historii, ideologii i filozofii, z własnymi priorytetami i potrzebami. Kolejnym krokiem było przyjęcie w marcu 2015 r. Deklaracji Inuitów z Nunavik (Nunavik Inuit Declaration) na walnym zgromadzeniu korporacji Makivik[74]. Zawarto w niej zapisy o dążeniu do poprawy dobrobytu Inuitów z Nunavik zgodnie z ich kulturą, językiem oraz sposobem życia, popieraniem rozwoju gospodarczego jedynie, gdy ma on zrównoważony i sprawiedliwy charakter, jak również spełnia standardy ekologiczne oraz związane z ochroną społeczeństwa. Takie założenia miały być osiągnięte w ramach nowej struktury samorządu Nunavik, której ostateczny kształt miała zostać ustalony w kolejnych negocjacjach z rządami Kanady i Quebecu.Proponowana w obu dokumentach nowa wizja samorządności inuickiej oparta jest na zmianie reguł władzy i podporządkowania. Inuici nie chcą być dłużej jedynie podmiotem praw ustanawianych bez ich zgody przez rządy prowincji i federacji. Jest to wyraz osiągnięcia nowego poziomu autonomii politycznej tego ludu. Autonomia polityczna dla Inuitów jest podobna do autonomii osobistej – dostępnej wtedy, gdy osoba jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby bez konieczności zwracania się o pomoc do innych osób. Taka sytuacja jest możliwa, gdy posiada się odpowiednie zasoby. Dlatego autonomia polityczna zbiorowości nie jest możliwa bez zdobycia odpowiedniej wiedzy i umiejętności oraz środków finansowych i technicznych. Do czasu spełnienia tych warunków Inuici podporządkowywali się decyzjom i prawom ustanawianym przez rządy czy to Kanady, czy też Quebecu. Oczekiwali jednak wsparcia ze strony przedstawicieli jednego czy też drugiego poziomu władzy. Działając jako „żywiciele rodziny” władze miały również wspierać Inuitów w zdobywaniu wiedzy i zasobów, co w efekcie pozwoliłby na stworzenie warunków do powstania samorządu inuickiego[75]. Bez poniesienie statusu Inuitów do równego poziomu z przedstawicielami władzy federalnej i prowincji, nie możliwe byłoby bowiem wyrażanie sprzeciwu przez Inuitów w sytuacji, gdy nie zgadzali się z podejmowanymi decyzjami[76]. Zmiany w strukturze władz Nunavik nie mają jednak oznaczać radykalnego rozdzielenia od Quebecu czy Kanady – samorząd ma być ulokowany w ramach partnerstwa z władzami obu poziomów. Strona inuicka ma stać się jednakże równym partnerem, który uczestniczy w swoistej wymianie, oferując w zamian za usługi swoje „bogactwo, umiejętności i wiedzę”[77]. Nowa relacja ma być oparta na równości, która dla Inuitów oznacza posiadanie autonomii i gwarancję już nie muszą podążać za nikim[78].Ostatnia odsłona dążenia do reform samorządowych w Nunavik rozpoczęła się w 2018 r., gdy wznowiono prace nad nowym projektem reform. W maju tego roku Makivik zorganizowała spotkanie z udziałem wszystkich głównych organizacji działających w Nunavik, na którym przyjęto deklarację, w której organizacja ta otrzymała upoważnienie do negocjacji samorządu opartego na wartościach, dziedzictwie, tożsamości, kulturze i języku inuickim. W lutym 2019 r. głównym negocjatorem strony inuickiej została Mary Simon, była ambasador Kanady w Danii, a także była prezes ICC oraz Inuit Tapiriit Kanatami[79]. W czerwcu 2019 r. Ottawa i Makivik podpisali wstępny protokół, który wyznaczał warunki dalszych negocjacji nad nową konstytucją Nunavik[80]. Kolejnym krokiem będzie wypracowanie ram współpracy z prowincją Quebec.Warto na koniec wskazać, że w ostatnich latach zmienił się kontekst w jakim prowadzone są negocjacje – prawa ludności rdzennej w Kanadzie są już w dużym stopniu ustalone przez sądy kanadyjskie. Dodatkowo rządzący od 2015 r. liberałowie Justina Trudeau uznają relacje z ludnością rdzenną za najważniejszy z priorytetów[81]. Choć dorobek rządu jest mniejszy niż zapowiedzi, to można zachować pewną dozę optymizmu, jeżeli chodzi o przebieg rozmów[82]. Z pewnością jednak wyzwaniem pozostanie zapewnienie władzom Nunavik odpowiednich środków finansowych i technologicznych w procesie przejmowania odpowiedzialności[83]. Ważnym kontekstem jest również pandemia COVID-19, która doprowadziła utworzenia nowego ciała składającego się z liderów wszystkich sił politycznych w Nunavik (Nunavik Leaders Group, NLG), w którego skład weszli przedstawiciele KRG, NRBHSS, KI oraz Makivik Corporation[84].ZakończeniePółnocne obszary Kanady od kilku dekad stanowią teren złożonego eksperymentu politycznego. Elementem charakterystycznym stały się unikalne rozwiązania instytucjonalne powstające w wyniku zawierania porozumień ziemskich. Mimo różnic w sytuacji Nunavik w stosunku do innych grup rdzennych, doświadczenia tego regionu mogą stanowić wzór w dążeniach do większej autonomii i samorządności. 45 lat istnienia instytucji publicznych pozwoliło bowiem na zbudowanie potencjału ludzkiego, który stał się filarem do stopniowego przejmowania kontroli nad własnymi sprawami. Co więcej udało się zbudować kanały komunikacji i szereg więzów zarówno z władzami prowincji, jak i federalnymi. Proces budowy regionalnego samorządu inuickiego, choć w dalszym ciągu niezakończony, wydaje się umacniać zdolności do kontrolowania własnych decyzji przez Inuitów i stanowi kluczowy krok na drodze do ich samodeterminacji[85].Bibliografia2015 Nunavik Inuit Declaration: Proud, United and Determined, 2015, https://www.krg.ca/en-CA/publications/parnasimautik.Aboriginal peoples in Canada: Key results from the 2016 Census, 2017, https://www150.statcan.gc.ca/n1/daily-quotidien/171025/dq171025a-eng.htm?indid=14430-1&indgeo=0.Alcantara C., Davidson A., Negotiating aboriginal self-government agreements in Canada: an analysis of the Inuvialuit experience, „Canadian Journal of Political Science” 2015, t. 48, nr 3.Bonesteel S., Canada’s Relationship with Inuit: a History of Policy and Program Development, Indian and Northern Affairs Canada, Ottawa 2008.Census Profile, 2016 Census Région du Nunavik, https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=HR&Code1=2417&Geo2=PR&Code2=24&SearchText=Region du Nunavik&SearchType=Begins&SearchPR=01&B1=All&GeoLevel=PR&GeoCode=2417&TABID=1&type=0 [10 październik 2019 r.].Cloutier C., L’autonomie gouvernementale du Nunavik : une redéfinition des relations de pouvoir [w:] Université du Québec à Montréal, Université du Québec à Montréal 2010.Etzel E., The Current Quebec Separatist Debate and Its Influence on the First Nations of Quebec [w:] Carnegie Mellon University, Carnegie Mellon University 2015.Gabryś M., Polityka wewnętrzna Kanady. Patriacja konstytucji, Quebec, rdzenni mieszkańcy [w:] Kanada na przełomie XX i XXI wieku: polityka, społeczeństwo, edukacja, M. Kijewska-Trembecka (red.), Księgarnia Akademicka, Kraków 2013.Reflections on the James Bay and Northern Quebec Agreement, A. Gagnon, G. Rocher (red.), Quebec Amerique, Montreal 2002.Gabryś M., Jak inuickie terytoria w Kanadzie reagują na pandemię COVID-19, przemianyustrojowe.pl, 2020, http://przemianyustrojowe.pl/eseje/jak-inuickie-terytoria-w-kanadzie-reaguj-na-pandemi-covid-19.Gourdeau É., Genesis of the James Bay and Nothern Québec Agreement [w:] Reflections on the James Bay and Northern Quebec Agreement, A. Gagnon, G. Rocher (red.), Quebec Amerique, Montreal 2002.Gourdeau É., Synthesis of the James Bay and Northern Québec Agreement [w:] Reflections on the James Bay and Northern Quebec Agreement, A. Gagnon, G. Rocher (red.), Quebec Amerique, Montreal 2002.Hervé C., Le pouvoir du „non” dans le processus d’autonomie politique au Nunavik, „Études/Inuit/Studies” 2014, t. 38, nr 1–2.Hervé C., The Social Life of Political Institutions Among the Nunavik Inuit (Arctic Québec, Canada) [w:] Northern Sustainabilities: Understanding and Addressing Change in the Circumpolar World, G. N. Wilson, G. Fondahl (red.), Springer, Springer 2017.Hervé C., Wrapped in Two Flags: The Complex Political History of Nunavik, „American Review of Canadian Studies” 2017, t. 47, nr 2.Janda R., Why Does Form Matter? The Hybrid Governance Structure of Makivik Corporation, „Vermont Law Review” 2006, t. 30, nr 1965.Mas S., Trudeau lays out plan for new relationship with indigenous people, CBC News, 18.12.2015, https://www.cbc.ca/news/politics/justin-trudeau-afn-indigenous-aboriginal-people-1.3354747.Morin R., The James Bay and Northern Québec Agreement and the Development of Aboriginal Rights [w:] Reflections on the James Bay and Northern Quebec Agreement, A. Gagnon, G. Rocher (red.), Quebec Amerique, Montreal 2002.Nungak Z., Quebecer?? Canadian? ... Inuk! [w:] On the Land: Confronting the Challenges to Aboriginal Self-determination in Northern Quebec and Labrador, K. A. Cannon, B. W. Hodgins (red.), Dundurn Press, Toronto 1995.Ozkan U.R., Schott S., Political and Fiscal Limitations of Inuit Self- Determination in the Canadian Arctic [w:] Northern Sustainabilities: Understanding and Addressing Change in the Circumpolar World, G. N. Wilson, G. Fondahl (red.), Springer, Cham 2017.Quinn E., Quebec Inuit pass self-determination resolution, http://www.rcinet.ca/eye-on-the-arctic/2019/03/27/quebec-inuit-pass-self-determination-resolution/ [28 marzec 2019 r.].Rodon T., Grey M., The long and winding road to self-government: the Nunavik and Nunatsiavut experiences [w:] Northern Exposure: Peoples, Powers and Prospects in Canada’s North, F. Abele, T. Courchene, L. Seidle, F. St-Hilaire (red.), Institute for Research on Public Policy, Montreal 2009.Smith J., Trudeau defends record on Indigenous issues, as stump speech mentions are brief, CBC News, 20.10.2019, https://www.cbc.ca/news/canada/manitoba/justin-trudeau-indigenous-winnipeg-1.5328086.Stern P.R., Massif S.A., Historical dictionary of the Inuit, Scarecrow Press, Lanham, Md 2004, t.no. 2.The James Bay and Northern Quebec Agreement (JBNQA) .The Quebec Boundaries Extension Act, 1912, 2 Geo. V, c. 45, .Wilson G.N., Multilevel Governance in Theory and in Practice: The Case of Nunatsiavut, 2015.Wilson G.N., Nested federalism in Arctic Quebec: A comparative perspective, „Canadian Journal of Political Science” 2008, t. 41, nr 1.Wilson G.N., Nunavik and the Multiple Dimensions of Inuit Governance, „American Review of Canadian Studies” 2017, t. 47, nr 2.Wilson G.N., The Nunavik Commission and the Path to Self-Government in Arctic Quebec, https://www.cpsa-acsp.ca/papers-2005/Wilson.pdf .Wilson G.N., Alcantara C., Mixing Politics and Business in the Canadian Arctic: Inuit Corporate Governance in Nunavik and the Inuvialuit Settlement Region, „Canadian Journal of Political Science” 2012, t. 45, nr 04.Wilson G.N., Alcantara C., Rodon T., Multilevel Governance in the Inuit Regions of the Territorial and Provincial North [w:] Aboriginal multilevel governance, M. Papillon (red.), McGill-Queen’s University Press, Montreal, Kingston 2015.Wilson G.N., Selle P., Indigenous Self-Determination in Northern Canada and Norway, „IRPP Study” 2019, nr 69.[1] Aboriginal peoples in Canada: Key results from the 2016 Census, 2017, https://www150.statcan.gc.ca/n1/daily-quotidien/171025/dq171025a-eng.htm?indid=14430-1&indgeo=0, (20.11.2020).[2] Nazwa Nunavik jest preferowana przez starszyznę inuicką. Poza nią stosowane jest również określenie Kativik.[3] Porozumienie JBNQA dotyczyło początkowo dwóch grup ludności rdzennej – Cree i Inuitów – jednak w 1978 dołączyli również Naskapi. The James Bay and Northern Quebec Agreement, 1975, http://caid.ca/AgrJamBayNorQueA1975.pdf (20.11.2020).[4] Tereny sięgające brzegów Zatoki Hudsona zostały dodane do obszaru prowincji Quebec w 1912 r. na mocy ustawy The Quebec Boundaries Extension Act, 1912, 2 Geo. V, c. 45.[5] Największą miejscowością jest Kuujjuaq (mieszka w niej 2300 osób). Census Profile, 2016 Census Région du Nunavik, https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=HR&Code1=2417&Geo2=PR&Code2=24&SearchText=Region du Nunavik&SearchType=Begins&SearchPR=01&B1=All&GeoLevel=PR&GeoCode=2417&TABID=1&type=0, (20.06.2019).[6] É. Gourdeau, Genesis of the James Bay and Nothern Québec Agreement [w:] Reflections on the James Bay and Northern Quebec Agreement, A. Gagnon, G. Rocher (red.), Quebec Amerique, Montreal 2002, s. 18.[7] Na mocy par. 3 ust. 3 pkt c ustawy The Quebec Boundaries Extension Act, 1912 rdzenni mieszkańcy zachowali swoje prawa, a władze Quebecu były zobowiązane do uzyskania ich zrzeczenia zgodnie z obowiązującymi procedurami.[8] Wniosek do sądu poprzedziła akcja zbierania podpisów, jak również publiczne protesty w Montrealu zorganizowaną wspólnie z działaczami na rzecz ochrony środowiska. É. Gourdeau, Genesis of the James Bay and Nothern Québec Agreement, op. cit., s. 21.[9] Ibid., s. 22.[10] Rozmowy zbiegły się też w czasie z tzw. sprawą Caldera, w której kanadyjskie sądy po raz pierwszy potwierdziły istnienie tzw. pierwotnego prawa do ziemi posiadanego przez ludność rodzimą. W jej następstwie powstała polityka rządu wobec roszczeń do ziemi ludności rdzennej, a rząd federalny zdecydował, że będzie prowadził negocjacje związane z uregulowaniem statusu własności ziem na których zamieszkiwali kanadyjscy przedstawiciele ludności rdzennej. Calder et al. v. Attorney General of British Columbia, [1973] SCR 313. [11] Przełomowy charakter porozumienia JBNQA jest widoczny się zauważyć, jak wskazuje René Morin, w fakcie, że rozwijana przez kanadyjski Sąd Najwyższy doktryna pierwotnych praw rdzennych mieszkańców jest podobna do kategorii ziem zdefiniowanym w tym porozumienia, o którym szerzej pisze w kolejnym akapicie. R. Morin, The James Bay and Northern Québec Agreement and the Development of Aboriginal Rights [w:] Reflections on the James Bay and Northern Quebec Agreement, A. Gagnon, G. Rocher (red.), Quebec Amerique, Montreal 2002, s. 44.[12] Stanowiło ono zupełną nowość w porównaniu do traktatów zawieranych przez Koronę z ludnością rdzenną do 1923 r. – zwanych obecnie traktatami historycznymi – i stało się wzorcem dla wielu późniejszych umów – zwanych nowoczesnymi traktatami ziemskimi.[13] Na mocy art. 35(1) Aktu Konstytucyjnego z 1982 roku. Por. Quebec (Attorney General) v. Moses, 2010 SCC 17, [2010] 1 SCR 557.[14] Obejmowało obszar 1082 000 kilometrów kwadratowych rozciągający się na południe od Zatoki Jamesa.[15] É. Gourdeau, Synthesis of the James Bay and Northern Québec Agreement [w:] Reflections on the James Bay and Northern Quebec Agreement, A. Gagnon, G. Rocher (red.), Quebec Amerique, Montreal 2002.[16] W 2008 r. Nunavik zyskał kontrolę nad obszarem morskim (Nunavik Marine Region), co przyniosło własność na część szelfu kontynentalnego i wyspy wokół wybrzeża.[17] Podział ten regulował art. 7 JBNQA.[18] É. Gourdeau, Synthesis of the James Bay and Northern Québec Agreement, op. cit.[19] T. Rodon, M. Grey, The long and winding road to self-government: the Nunavik and Nunatsiavut experiences [w:] Northern Exposure: Peoples, Powers and Prospects in Canada’s North, F. Abele, T. Courchene, L. Seidle, F. St-Hilaire (red.), Institute for Research on Public Policy, Montreal 2009.[20] W 1995 r. rząd regionalny KRG powołał własne siły policyjne (Kativik Regional Police Force), a jego odziały są obecne w każdej z osad. Służą w nich w większości oficerowie inuiccy i jest to jedyna inuicka podstawowa formacja policyjna. S. Bonesteel, Canada’s Relationship with Inuit: a History of Policy and Program Development, Indian and Northern Affairs Canada, Ottawa 2008, https://www.aadnc-aandc.gc.ca/eng/1100100016900/1100100016908, (20.02.2019); Kativik Regional Government, Kativik Regional Police Force, 2020, http:// www.krg.ca/eu/public_security/index.html, (20.11.2020).[21] KRG odgrywa również kluczową rolę w zakresie planowania przestrzennego, m.in. sporządzając ogólny plan rozwoju. T. Rodon, M. Grey, The long and winding road to self-government: the Nunavik and Nunatsiavut experiences, op. cit.[22] Przedstawiciele powoływani są przez władze gmin inuickich oraz jednej – Kawawachikamach – w której mieszkańcy pochodzą z Pierwszego Narodu Naskapi.[23] Rada zajmuje się szkolnictwem podstawowym, średnim oraz dla dorosłych, a każda z 14 osad w Nunavik ma przynajmniej jedną szkołę nadzorowaną przez radę. Art. 16.0.10 oraz 17.0.59 The James Bay and Northern Quebec Agreement (JBNQA). [24] Część funduszy pochodzi też od władz federalnych. G.N. Wilson, C. Alcantara, T. Rodon, Multilevel Governance in the Inuit Regions of the Territorial and Provincial North [w:] Aboriginal multilevel governance, M. Papillon (red.), McGill-Queen’s University Press, Montreal, Kingston 2015, s. 52.[25] Zarówno władze federalne, jak i prowincji mają prawo veta w stosunku do zarządzeń wydawanych przez te instytucje, z wyjątkiem polityki kulturalnej oraz językowej. Ministerstwo edukacji Quebecu nie ma prawa veta wobec zarządzeń Rady szkolnej Nunavik dotyczących kultury inuickiej oraz języka inuktitut. U.R. Ozkan, S. Schott, Political and Fiscal Limitations of Inuit Self- Determination in the Canadian Arctic [w:] Northern Sustainabilities: Understanding and Addressing Change in the Circumpolar World, G. N. Wilson, G. Fondahl (red.), Springer, Cham 2017, s. 85. Organizacja opieki zdrowotnej jest dostosowana do specyfiki warunków panujących na północy. Każda z 14 osad w Nunavik ma stację pielęgniarską, która oferuje pomoc w zakresie opieki zdrowotnej (w tym stomatologii) oraz inne usługi socjalne. Tylko większe zatrudniają jednak lekarzy. W całym inuickim terytorium w Quebecu są dwa szpitale: w Puvirnituq oraz w Kuujjuaq. T. Rodon, M. Grey, The long and winding road to self-government: the Nunavik and Nunatsiavut experiences, op. cit.[26] T. Rodon, M. Grey, The long and winding road to self-government: the Nunavik and Nunatsiavut experiences, op. cit.[27] Na obszarze Nunavik zlokalizowana jest osada Whapmagoostui, która ma status wsi Cree (Cree village) i podlega Zarządowi Regionu Cree.[28] Obecne nazwy tych miejscowości to Kuujjuaraapik, Umiujaq, Inukjuaq, Puvirnituq, Akulivik, Ivujivik, Salluit, Kangirsujuaq, Quartaq, Kangirsuk, Aupaluk, Tasiujaq, Kuujjuaq, Kangirsualujjuaq. Struktura lokalnych władz obejmuje burmistrza oraz od dwóch do sześciu radnych, w zależności od wielości osady. Jeden z członków rady jest mianowany jako przedstawiciel KRG. Wybory lokalne odbywają się na zasadach zbliżonych do obowiązujących w pozostałych częściach Kanady (wymagane jest posiadanie obywatelstwa kanadyjskiego oraz ukończenie 18 lat oraz zamieszkiwanie na terytorium od co najmniej 12 miesięcy).[29] W kanadyjskiej Arktyce, na wzór amerykański, powstały tzw. inuickie korporacje rozwoju gospodarczego (Inuit economic development corporation, IECD), które reprezentują inuickich beneficjentów porozumień ziemskich. G.N. Wilson, C. Alcantara, Mixing Politics and Business in the Canadian Arctic: Inuit Corporate Governance in Nunavik and the Inuvialuit Settlement Region, „Canadian Journal of Political Science” 2012, t. 45, nr 04.[30] IEDC działają jak spółki prawa handlowego i są odpowiedzialne wobec swoich udziałowców, którymi jest każdy inuicki beneficjent porozumień ziemskich.[31] Jest między innymi właścicielem dwóch linii lotniczych świadczących usługi na kanadyjskiej Północy: First Air i Air Inuit.[32] Więcej na temat struktury Makivik pisze R. Janda, Why Does Form Matter? The Hybrid Governance Structure of Makivik Corporation, „Vermont Law Review” 2006, t. 30, nr 1965.[33] Jednym z ograniczeń Porozumienia JBNQA był brak zapisów dotyczących rozwoju gospodarczego ponad zachowanie tradycyjnego sposobu życia Inuitów. Kontrastuje to z późniejszymi traktatami z ludnością rdzenną zawieranymi w Kanadzie. Kolejną różnicą jest również brak zapisów o udziale w opłatach wnoszonych przez firmy zaangażowane w projekty wydobywcze. G.N. Wilson, Nunavik and the Multiple Dimensions of Inuit Governance, „American Review of Canadian Studies” 2017, t. 47, nr 2, s. 158.[34] Szereg osób pochodzących z Nunavik pełniło funkcję nie tylko we władzach regionalnych, ale również na poziomie ogólnokanadyjskim i międzynarodowym. Przykładem może być Sheila Watt-Cloutier z kolei w latach 1995-1998 była przewodniczącą kanadyjskiej części Okołobiegunowej Rady Inuitów (Inuit Circumpolar Council, ICC), w okresie 2002-2006 była międzynarodową przewodniczącą całej ICC, a w 2007 r. nominowano ją do pokojowej nagrody Nobla.[35] G.N. Wilson, Nunavik and the Multiple Dimensions of Inuit Governance, op. cit., s. 158.[36] G.N. Wilson, Multilevel Governance in Theory and in Practice: The Case of Nunatsiavut, 2015; G.N. Wilson, C. Alcantara, T. Rodon, Multilevel Governance in the Inuit Regions of the Territorial and Provincial North, op. cit.[37] G.N. Wilson, Multilevel Governance in Theory and in Practice: The Case of Nunatsiavut, op. cit., s. 3.[38] Ibidem.[39] Taka konstrukcja ogranicza autonomię władz Nunavik, co ma szczególne znaczenie z uwagi na fakt, że zgodnie z podziałem władzy w federacji kanadyjskiej edukacja, ochrona zdrowia oraz opieka społeczna znajdują się pod kontrolą prowincji.[40] Podobny charakter ma region Nunatsiavut w ramach prowincji Nowa Fundlandia i Labrador, a także dwa regiony inuickie w ramach stanu Alaska: North Slope Borough i Northwest Arctic Borough. G.N. Wilson, Nunavik and the Multiple Dimensions of Inuit Governance, op. cit., s. 151.[41] W odniesieniu do północnych regionów Kanady koncepcja ta jest rozwijana przez G. Wilsona. G.N. Wilson, Nested federalism in Arctic Quebec: A comparative perspective, „Canadian Journal of Political Science” 2008, t. 41, nr 1, ss. 75–77; G.N. Wilson, The Nunavik Commission and the Path to Self-Government in Arctic Quebec, 2005, https://www.cpsa-acsp.ca/papers-2005/Wilson.pdf , (20.06.2019).[42] Przykładem mogą być różnice w obowiązaniu regulacji prawnych w Nunavik i pozostałych częściach Quebecu – m.in. ustawa nakazująca naukę w języku francuskim, tzw. Prawo 101, nie obowiązuje na terenie Nunavik, a programy opieki dziennej, które we francuskojęzycznej prowincji przeznaczone są dla dzieci, w Nunavik obejmują również seniorów.[43] W przypadku Nunavik, biorąc po uwagę specyfikę quebeckiego separatyzmu, duże znaczenie ma fakt, że zagnieżdżone porozumienie federalne opiera się na JBNQA, którego stroną jest rząd federalny. Powoduje to zachowanie integralności terytorialnej istniejącego regionu, jednocześnie pozwalając na skanalizowanie dążenia regionu autonomicznego (lub regionów) do większej autonomii.[44] G.N. Wilson, The Nunavik Commission and the Path to Self-Government in Arctic Quebec, op. cit., ss. 7–10.[45] Podobny charakter mają również Komisja ds. oceny oddziaływania na środowisko i społeczeństwo (Environmental and Social Impact Review Committee) oraz Panel ds. oceny oddziaływania na środowisko i społeczeństwo (Environmental and Social Impact Review Panel).[46] Wśród zadań korporacji znajduje się m.in.: zmniejszania ubóstwa i wspierania dobrobytu, jak również rozwoju edukacji Inuitów, rozwijanie społeczności inuickich, jak również wspieranie, promocja oraz pomoc w zachowaniu inuickiego stylu życia, wartości i tradycji. Makivik była instytucją, która pozwalała na trening wielu liderów inuickich, którzy następnie mogli kontynuować działalność w ramach instytucji samorządowych, ogólnokanadyjskich, jak również międzynarodowych. G.N. Wilson, Nunavik and the Multiple Dimensions of Inuit Governance, op. cit., ss. 155–158. G.N. Wilson, C. Alcantara, Mixing Politics and Business in the Canadian Arctic: Inuit Corporate Governance in Nunavik and the Inuvialuit Settlement Region, op. cit.[47] Makivik ma na tyle istotną pozycję, że większość obserwatorów jest przekonana, że organizacja ta dominuje w życiu politycznym Nunavik.[48] Wybory do zarządu tej organizacji są najważniejszymi wyborami w regionie Nunavut.[49] G.N. Wilson, Nunavik and the Multiple Dimensions of Inuit Governance, op. cit., s. 156.[50] Ibidem.[51] U.R. Ozkan, S. Schott, Political and Fiscal Limitations of Inuit Self- Determination in the Canadian Arctic, op. cit., s. 86.[52] W ciągu kilku dekad powstało kilka wersji zasad ramowych dotyczących negocjacji porozumień ziemskich, w których znalazły się m.in. zapisy o niezbywalnym prawie do samorządu. Zob. C. Alcantara, A. Davidson, Negotiating aboriginal self-government agreements in Canada: an analysis of the Inuvialuit experience, „Canadian Journal of Political Science” 2015, t. 48, nr 3, ss. 568–569.[53] Ruch dysydencki powstał jako wyraz sprzeciwu wobec znajdującej się w umowie JBNQA klauzuli o zrzeczeniu się praw pierwotnych przez Inuitów po jej podpisaniu. R. Morin, The James Bay and Northern Québec Agreement and the Development of Aboriginal Rights, op. cit., s. 44.[54] Ustalono tak w referendum w 1987 r.[55] Por. pracę na temat separatyzmu i stosunku z ludnością rdzenną w Quebecu napisaną przez Emily Etzel. E. Etzel, The Current Quebec Separatist Debate and Its Influence on the First Nations of Quebec.[56] 13 maja 1980 r. Inuici z Nunavik przeprowadzili własne referendum przed plebiscytem organizowanym przez władze Quebecu. 87 procentów głosujących zdecydowało wówczas o przekazaniu korporacji Makivik Corporation mandatu do rozpoczęcia negocjacji na temat statusu politycznego Nunaviku po ewentualnym odłączeniu Quebecu od Kanady. Przegrana separatystów w referendum spowodowała, że nie było potrzeby zmiany statusu politycznego tego regionu. Reflections on the James Bay and Northern Quebec Agreement, A. Gagnon, G. Rocher (red.), Quebec Amerique, Montreal 2002, s. 243. Z. Nungak, Quebecer?? Canadian? ... Inuk! [w:] On the Land: Confronting the Challenges to Aboriginal Self-determination in Northern Quebec and Labrador, K. A. Cannon, B. W. Hodgins (red.), Dundurn Press, Toronto 1995, s. 24.[57] W grudniu 1994 r. Inuici wydali oświadczenie, w którym sprzeciwili się planom separatystów z Partii quebeckiej. W październiku 1995 r. Inuici wspólnie z Cree, częścią Innu oraz Montagnais zorganizowali ponownie własne głosowanie, w którym ponad 90 procent osób zagłosowało przeciw odłączeniu się od Kanady. Z. Nungak, Quebecer?? Canadian? ... Inuk!, op. cit., s. 24. Dodatkowo rozmowy utrudniała kampania przed drugim referendum separatystycznym. G.N. Wilson, Nested federalism in Arctic Quebec: A comparative perspective, op. cit., s. 78.[58] Również w późniejszych dekadach władza federalna była postrzegana przez grupy rdzenne w Quebecu, jak ta, na której można polegać w znacznie większym stopniu. Zob. P.R. Stern, S.A. Massif, Historical dictionary of the Inuit, Scarecrow Press, Lanham, Md 2004, t.no. 2, ss. 130–131.[59] M. Gabryś, Polityka wewnętrzna Kanady. Patriacja konstytucji, Quebec, rdzenni mieszkańcy [w:] Kanada na przełomie XX i XXI wieku: polityka, społeczeństwo, edukacja, M. Kijewska-Trembecka (red.), Księgarnia Akademicka, Kraków 2013, ss. 34–36.[60] P.R. Stern, S.A. Massif, Historical dictionary of the Inuit, op. cit., ss. 115–116. G.N. Wilson, The Nunavik Commission and the Path to Self-Government in Arctic Quebec, op. cit., ss. 10–12.[61] M.in. poprzez powołane Konferencji Nunavik (Nunavik Conference) będącą forum łączącym przedstawicieli Nunavik, Quebecu oraz Kanady. G.N. Wilson, Nested federalism in Arctic Quebec: A comparative perspective, op. cit., ss. 78–82.[62] S. Bonesteel, Canada’s Relationship with Inuit: a History of Policy and Program Development, op. cit.[63] G.N. Wilson, Nested federalism in Arctic Quebec: A comparative perspective, op. cit., ss. 82–85.[64] W każdej z 14 gmin Nunavik większość osób była przeciwna porozumieniu. Quebec Inuit vote against self-government plan, CBC News, 30.04.2011, https://www.adn.com/arctic/article/quebec-inuit-vote-against-self-government-plan/2011/05/01/, (20.11.2020); C. Hervé, The Social Life of Political Institutions Among the Nunavik Inuit (Arctic Québec, Canada) [w:] Northern Sustainabilities: Understanding and Addressing Change in the Circumpolar World, G. N. Wilson, G. Fondahl (red.), Cham, Springer 2017, s. 102. Zob. też C. Hervé, Le pouvoir du „non” dans le processus d’autonomie politique au Nunavik, „Études/Inuit/Studies” 2014, t. 38, nr 1–2; C. Cloutier, L’autonomie gouvernementale du Nunavik : une redéfinition des relations de pouvoir.[65] C. Hervé, Wrapped in Two Flags: The Complex Political History of Nunavik, „American Review of Canadian Studies” 2017, t. 47, nr 2, s. 143.[66] Szczególne rozczarowanie związane było z niewystarczającymi uprawnieniami nowych władz w zakresie ochrony języka i kultury inuickiej.[67] Taktyka, która wybrano – negocjacje nowych uprawnień i funduszy dopiero po zmianach w strukturze – wynikała z chęci zmniejszenia obaw rządu prowincji Quebec, jak również przełamana oporu istniejących trzech administracji regionalnych. O braku poparcia dla takiej strategii wiedziano już w czasie konsultacji w poszczególnych osiedlach. Community Capability and Development in Nunavik Research Project, Community Meeting in Puvirnituq, 2011, http://www.mcgill.ca/ccdin/files/ccdin/community_meeting_in_puvirnituq_-_minutes.pdf, (20.11.2020).[68] Zarzuty braku konsultacji oraz wpływu na wybór przedstawicieli negocjujących porozumienia samorządowego pojawiały się regularnie podczas spotkań w poszczególnych osadach na przestrzeni wielu lat, również w czasie kampanii przed referendum w 2011 r. C. Hervé, The Social Life of Political Institutions Among the Nunavik Inuit (Arctic Québec, Canada), op. cit., ss. 99–100.[69] W negocjacjach odmówili udziału wpływowi Inuici, m.in. Zebedee Nungak (główny inuicki negocjator umowy JBNQA), Charlie Watt i Mary Simon.[70] Wyjątkiem było wspominane już wcześniej powstanie ruchu dysydenckiego wobec porozumienia JBNQA.[71] Que. Inuit vote against self-government plan, CBC News, 29.04.2011, http://www.cbc.ca/news/canada/north/que-inuit-vote-against-self-government-plan-1.1008412; Nunavik - L'impasse, un an après le referendum, Le Devoir, 25.04.2011, http://www.ledevoir.com/politique/canada/348352/nunavik-l-impasse-un-an-après-le-référendum.[72] C. Hervé, The Social Life of Political Institutions Among the Nunavik Inuit (Arctic Québec, Canada), op. cit., s. 102.[73] Parnasimautik Consultation Report, 2014, https://parnasimautik.com/wp-content/uploads/2014/12/Parnasimautik-consultation-report-v2014_12_15-eng_vf.pdf, (20.11.2020). [74] 2015 Nunavik Inuit Declaration: Proud, United and Determined, 2015, https://www.krg.ca/en-CA/publications/parnasimautik, (20.11.2020).[75] W ramach kultury inuickiej zakorzenione jest podążanie i zgoda ze zdaniem rodziców czy też starszego rodzeństwa, gdy posiadają oni potrzebne lub pożądane materiały lub towary niematerialne. W podobnych kategoriach Inuici oceniają „podążanie za prawem innych społeczeństw”. Władza ma być bowiem dostarczycielem (provider) – jej autorytet jest oparty na fakcie posiadania zasobów (jedzenia, rzeczy materialnych, ale i wiedzy), której nie posiadają pozostali, ale szacunek zdobywa dopiero wtedy, gdy dzieli się tymi zasobami. Zdaniem Inuitów obowiązkiem rządu jest dostarczanie pieniędzy, usług publicznych czy infrastruktury. C. Hervé, The Social Life of Political Institutions Among the Nunavik Inuit (Arctic Québec, Canada), op. cit., s. 101.[76] Ibid., s. 102.[77] Ibidem.[78] Ibid., s. 101.[79] E. Quinn, Quebec Inuit pass self-determination resolution, http://www.rcinet.ca/eye-on-the-arctic/2019/03/27/quebec-inuit-pass-self-determination-resolution/, (20.11.2020).[80] S. Rogers, Nunavik Inuit sign deal with Ottawa to launch self-government negotiations, Nunatsiaq News, 20.06.2019, https://nunatsiaq.com/stories/article/nunavik-inuit-sign-deal-with-ottawa-to-launch-self-government-negotiations/, (20.11.2020).[81] S. Mas, Trudeau lays out plan for new relationship with indigenous people, CBC News, 18.12.2015, https://www.cbc.ca/news/politics/justin-trudeau-afn-indigenous-aboriginal-people-1.3354747, (20.11.2020).[82] J. Smith, Trudeau defends record on Indigenous issues, as stump speech mentions are brief, CBC News, 20.10.2019, https://www.cbc.ca/news/canada/manitoba/justin-trudeau-indigenous-winnipeg-1.5328086, (20.11.2020).[83] Nowe strumienie finansowania może dać proponowana zmiana podziału ziem dokonanego w JBNQA, tak aby Inuici uzyskali prawa do wydobycia surowców na ziemiach, które do tej pory nie są pod ich bezpośrednią kontrolą. Wskazuje się również, że firmy wydobywające surowce dążą do zminimalizowania kosztów procesów sądowych i wolą negocjować tzw. porozumienia o wpływie z Inuitami, aby uzyskać zgodę na działanie (tzw. social license). Takie umowy mogą stać się ważnym źródłem pieniędzy.Parnasimautik Consultation Report, 2014, op. cit. [84] Pisałem o tym w tekście Jak inuickie terytoria w Kanadzie reagują na pandemię COVID-19, przemianyustrojowe.pl, 2020, http://przemianyustrojowe.pl/eseje/jak-inuickie-terytoria-w-kanadzie-reaguj-na-pandemi-covid-19, (29.11.2020).[85] G.N. Wilson, P. Selle, Indigenous Self-Determination in Northern Canada and Norway, „IRPP Study” 2019, nr 69, s. 11.____________________________Dr Marcin GabryśZakład KanadyInstytut Amerykanistyki i Studiów PolonijnychUniwersytet Jagielloński w [email protected]
