Pandemia koronawirusa COVID-19 – bezprecedensowy moment w historii świata – spowodowała zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu parlamentów w większości krajów świata. Ograniczenia związane z koniecznością zachowywania dystansu fizycznego i trudności w przemieszczaniu się wpłynęły również na działalność kanadyjskich legislatur. Tak stało się zarówno na poziomie federalnym, jak i w trzech północnych terytoriach. Zmiany te wydają się dobrą okazją, żeby pokazać fragment systemu politycznego Jukonu, Terytoriów Północno-Zachodnich oraz Nunavut.Na tle kontrowersji związanych z hybrydowym modelem funkcjonowania federalnej Izby Gmin interesujące wydaje się spojrzenie na działanie legislatur w Jukonie, Terytoriach Północno-Zachodnich oraz w Nunavut. We wszystkich trzech północnych terytoriach legislatury zarządzają znaczącym segmentem spraw publicznych. Kontrolują również w jaki sposób podejmowane są decyzję przez władzę wykonawczą – w każdym z terytoriów funkcjonują gabinety (rządy) z premierami na czele – w tym te związane z wydatkowaniem funduszy publicznych. Rozbudowany zakres władzy posiadanej przez terytoria (zawarty jest w ustawach federalnych: Yukon Act, Northwest Territories Act oraz Nunavut Act) obejmuje kluczowe z punktu widzenia walki z COVID-19 kwestie ochrony zdrowia czy szkolnictwa. Pod tym względem terytoria niewiele różnią się od prowincji – pomimo kontrastu w ich statusie konstytucyjnym. Co ciekawe legislatury w poszczególnych terytoriach mają odmienne konstrukcje. W Jukonie deputowani reprezentują partie polityczne, a lider tej, która zdobędzie najwięcej mandatów zostaje premierem. Mamy więc do czynienia z klasycznym systemem westminsterskim, choć liczba deputowanych jest mniejsza (19). W pozostałych dwóch terytoriach zgromadzenia ustawodawcze są oparte na tzw. systemie konsensualnym, w którym deputowani wybierani są jako niezależni, bez żadnej przynależności partyjnej. Wyboru członków gabinetu oraz premiera dokonuje cała legislatura już po wyborach, bardzo często uzgadniając decyzje personalne poprzez aklamację. W przypadku Terytoriów Północno-Zachodnich system konsensualny działa od połowy lat 70. XX wieku, a w przypadku Nunavut od momentu pierwszych wyborów, które w tej najmłodszej jednostce terytorialnej w Kanadzie, odbyły się w 1999 r.Wszystkie legislatury terytorialne zostały zawieszone w momencie wybuchu pandemii COVID-19. Zebrały się tylko po to, żeby uchwalić specjalne ustawy na czas kryzysu lub przyjąć budżet, a po zakończeniu tych prac odroczyły swoje posiedzenia do jesieni. Żadne ze zgromadzeń ustawodawczych nie zdecydowało się działać na podobnej zasadzie, jak robi to federalna Izba Gmin albo na wdrożenie modelu wirtualnego, obecnego w innych państwach. Brak alternatywnych form działania legislatur terytorialnych kontrastuje również z decyzjami zgromadzeń ustawodawczych wielu prowincji (m.in. Alberty czy Ontario), które zdecydowały się na funkcjonowanie, ograniczając jednak liczebność deputowanych, którzy spotykają się fizycznie na sali obrad. Co więcej, jedynie w Terytoriach Północno-Zachodnich prowadzone są prace nad możliwością odbywania posiedzeń wirtualnych od jesieni.Zawieszenie regularnych sesji legislatur w terytoriach północnych wynika z kilku czynników. Po pierwsze, z dużego zagrożenia koronawirusem, którego rozprzestrzenienie mogło potencjalnie prowadzić do groźniejszych niż na południu skutków. Ludność w terytoriach mieszka w izolowanych osiedlach, do których dotarcie z pomocą jest utrudnione, a na miejscu nie ma wystarczającej liczby szpitali, jak też personelu medycznego. Silnie rozwinięte są kontakty w ramach rodzin, a liczba osób zamieszkujących jedno gospodarstwo domowe jest wyższa niż średnia ogólnokanadyjska (jest to skutek przeludnienia i problemów mieszkaniowych). Po drugie, elementem, który potencjalnie uniemożliwiłby pracę nawet w zredukowanym składzie przez legislatury, jest zawieszenie połączeń lotniczych na północy. Ta obiektywna przeszkoda, wobec braku dróg kołowych w znacznej części obszaru północnej Kanady, mogłaby zachęcać do połączeń on-line, jednak stan infrastruktury dostępowej do internetu jest również dużo słabszy niż w przypadku południowej Kanady (oparty o łączność satelitarną, która nie jest w stanie zapewnić takiej przepustowości oraz szybkości jak światłowody).Skutkiem zawieszenia legislatur we wszystkich terytoriach jest ukształtowanie się przewagi władzy wykonawczej nad ustawodawczą. Jest to szczególnie niepokojące, biorąc pod uwagę fakt, że w westminsterskiej wersji systemu parlamentarnego nadzorze strony posłów nad rządem jest niezbędny do prawidłowego działania całego systemu władzy. Nie we wszystkich terytoriach przewaga rządu wygląda tak samo, a co więcej nie wszędzie jest to powodem do krytyki. Przyjrzyjmy się sytuacji w poszczególnych terytoriach.JukonOstatnie wybory do jednoizbowego Zgromadzenia Ustawodawczego Jukonu odbyły się w grudniu 2016 r. Przyniosły one zwycięstwo Partii Liberalnej (Liberal Party), której przewodniczący Sandy Silver został premierem (w opozycji pozostaje Partia Jukonu (Yukon Party) oraz Nowa Partia Demokratyczna (New Democratic Party). Ze względu na wybuch pandemii COVID-19, gdy w marcu 2020 r. uchwalono budżet terytorium debata nad nim została skrócona do zaledwie trzech dni (zwykle trwa nawet miesiąc). Wszystkie partie zgodziły się na takie posuniecie, motywowane zagrożeniem epidemiologicznym. Z uwagi na fakt, że legislatura nie zdecydowała się na wprowadzenie żadnej z form wirtualnych posiedzeń deputowani będą mieli szansę na spotkanie na regularnym posiedzeniu dopiero w październiku. Premier Silver przekonywał, że opozycja otrzyma możliwość kontrolowania wydatków publicznych, jednak jak dotychczas nie zdecydowano się na powołanie specjalnej komisji, która mogłaby dać szansę na kontrolę działań rządu. Prowadzone były eksperymentalne próby wykorzystania komisji finansów publicznych (Standing Committee on Public Accounts) – doszło nawet do jednego, zdalnego spotkania 6 maja. Komisja stwierdzała jednak, że nie posiada mandatu do badania aktualnych wydatków rządu czy sposobu działania w związku z pandemią.W Jukonie widoczne jest największe przesuniecie środka ciężkości systemu politycznego w kierunku władzy wykonawczej. I to w tym terytorium taka sytuacja jest najsilniej poddawana krytyce. Wskazuje się, że nie ma możliwości nadzorowania przez deputowanych decyzji podejmowanych przez gabinet terytorialny i brakuje możliwości egzekwowania odpowiedzialności rządu m.in. w zakresie działań zapobiegających pandemii. Niektórzy krytycy uważają wręcz,że doszło do kuriozalnejsytuacji, w której system parlamentarny działa w istocie bez parlamentu. Z drugiej strony należy pamiętać,że w Jukonie, podobnie jak to miało miejsce w innych częściach Kanady, władze regularnie informowały opinię publiczną przy okazji urządzanych trzy razy w tygodniu konwencji prasowych, w których poza urzędnikami zajmującymi się bezpieczeństwem zdrowotnym, dbano również o obecność ministrów rządu.Terytoria Północno-ZachodnieOstatnie wybory do jednoizbowego Zgromadzenia Ustawodawczego Terytoriów Północno-Zachodnichodbyły się 1 października 2019 r. Ze względu na wybuchu pandemii COVID-19 w ekspresowym tempie, na posiedzeniu 16 marca przyjęto tymczasowe prowizorium budżetowe, a następnie zawieszono legislaturę. Miało to zapewnić możliwość skupienia się rządu na reagowaniu na zagrożenie koronawirusem. Od tego czasu legislatura zebrała się tylko raz się na posiedzeniu w dniach 26 maja-12 czerwca. Głównym celem stało się przyjęcie budżetu, ale w porządku obrad, poza szeregiem innych ustaw, znalazł się również projekt ustawy Bill 6. Jego celem jest próba zapewnienia możliwości kontroli władzy wykonawczej przez legislaturę w czasach pandemii. Zgodnie z tym projektem mają być możliwe prowadzenie posiedzeń przy użyciu tele- lub wideokonferencji, a także umożliwienie uczestniczenia w posiedzeniach poszczególnym deputowanym przy pomocy takich środków (o czym decydowałby spiker). Kolejne posiedzenie legislatury zaplanowane jest na 15 października. Choć również w przypadku Terytoriów Północno-Zachodnich widać dominację władzy wykonawczej nad ustawodawczą, to czynione są próby zachowania kontroli nad decyzjami rządu w sytuacji pandemii i otwarcia się na opinię publiczną. Co ważne po dwóch miesiącach, gdy zagrożenie pandemiczne zaczęło się zmniejszać, doszło nie tylko do ważnej dla systemu parlamentarnego debaty nad budżetem, szeregu innych prac ustawodawczych, ale pojawiła się nawet próba przedstawienia wniosku o wotum nieufności. Deputowani mieli więc szansę na kontrolę planów rządu i już podjętych decyzji. Nie mniej jednak, od czerwca gabinet podejmuje szereg ważnych decyzji, również finansowych, bez nadzoru ze strony legislatury. Co więcej, już kilkukrotnie nie informował o ważnych zmianach w obowiązujących regulacjach prawnych, a obowiązujący przez pewien czas zakaz wjazdu do Terytoriów budzi kontrowersje co do zgodności z konstytucją. Podkreślić należy rolę niezależnych mediów, które pełnią ważną rolę kontrolną, wychwytując niespójności w decyzjach władz. Działają również instytucje parlamentarne, takie jak komisarz ds. etyki.NunavutOstatnie wybory w Nunavut odbyły się 30 października 2017 r. Planowane na wiosnę (maj-czerwiec) 2020 r. posiedzenia legislatury w związku z wybuchem pandemii COVID-19 zostały odwołane. Decyzję podjęto dość nieoczekiwanie (choć przez aklamację), gdyż w związku zfaktem braku zakażeń na terenie Nunavut rozpoczęto już działania, aby w sposób bezpieczny zebrać deputowanych w Iqaluit. Bezpośrednim powodem odwołania było ogłoszenie pierwszego przypadku zakażenia COVID-19 w Nunavut, co jednak szybko okazało się fałszywym alarmem. W związku z faktem, że legislatura na posiedzeniu w lutym i marcu przyjęła budżet na rok fiskalny 2020-2021,rząd znalazłsię w komfortowejsytuacji, jeśli chodzi o wydatki w związku z pandemią i nie naciskał na szybkie zwołanie kolejnego posiedzenia. Niemniej jednak, choć następna sesja legislatury zaplanowana jest dopiero pomiędzy 20 października, a 5 listopada 2020 r., to specjalne posiedzenie odbędzie się wcześniej. 13 września legislatura ma przyjąć ustawodawstwo dotyczące działań związanych z pandemią koronawirusa. Zatwierdzone mają być wówczas specjalne wydatki, m.in. na pomoc liniom lotniczym Canadian North. Na deputowanych czekają też dalsze prace na ważnymi ustawami, m.in. dotyczącymi edukacji.Decyzje, które władze Nunavut podjęły w związku z pandemią są oceniane generalnie pozytywnie, szczególnie wobec faktu,że jak dotychczas nie zanotowano przypadku zakażenia COVID-19 w Nunavut. Co więcej przedstawiciele rządu i inni urzędnicy odbywali regularne konferencje prasowe informując o skalizagrożenia, a także środkach, które były wprowadzane, aby przeciwdziałać pojawieniu się wirusa na terenie Nunavut. Należy również pamiętać, że krytyka rządu w ramach system konsensualnego, szczególnie w kulturze inuickiej jest łagodniejsza niż w systemach opartych na konfrontacji partyjnej. Wśród głosów krytyki dominują te związane z polityką opłacania 14 dniowej kwarantanny w hotelach w miastach na południu Kanady dla Inuitów chcących wjechać na teren Nunavut. Co ciekawe krytyki nie uniknął sam premier Joe Savikataaq. Niemniej jednak brak regularnych posiedzeń upośledza funkcję kontrolną legislatury Nunavut. Rząd znalazł się w korzystnej sytuacji, dzięki przegłosowanemu wcześniej budżetowi, jednak ta swoboda działania może budzić niepokój wobec możliwego pogorszenia stanu gospodarki całej Kanady, od której uzależniony jest budżet tego terytorium.
