Dr Marcin GabryśKatedra Studiów KanadyjskichInstytut Amerykanistyki i Studiów PolonijnychUniwersytet JagiellońskiMary Simon – pierwsza Inuitka na stanowisku gubernator generalnej Kanady 6 lipca 2021 r., po 166 dniach, które upłynęły od rezygnacji poprzedniej gubernator generalnej Julie Payette, premier Justin Trudeau ogłosił, że królowa Elżbieta II zaakceptowała jego radę, aby 30-tą gubernator generalną Kanady została Mary Simon – pierwsza osoba pochodząca z grupy rdzennej mianowaną na to stanowisko w historii. To symboliczna decyzja premiera Trudeau, dla którego relacje z ludnością rdzenną Kanady są jednym z priorytetów politycznych.BiografiaMary Simon (w języku inuktitut Ningiukudluk) urodziła się w 1947 roku w małej miejscowości Kangiqsualujjuaq położonej w pobliżu ujścia rzeki Koksoak do zatoki Ungava w północno-wschodnim Quebecu, w regionie, który obecnie nazywany jest Nunavik. Jej matką była Inuitka, a ojcem biały Kanadyjczyk pochodzący z Manitoby, który prowadził placówkę handlową Kompanii Zatoki Hudsona. Dzieciństwo Simon spędziła w tradycyjny, inuicki sposób – rodzina przez wiele miesięcy w roku prowadziła koczowniczy tryb życia, polując, łowiąc ryby i zbierając pożywienie. Jednocześnie mała Mary Simon uczyła się od swojego ojca jak wygląda południowa Kanada, co, jak sama wspomina, pozwoliło jej w dorosłym wieku korzystać z doświadczeń oraz wiedzy pochodzącej z obu światów i odgrywać rolę swego rodzaju „pomostu” między kulturami.Simon uczęszczała do prowadzonej przez władze federalne dziennej szkoły dla rdzennych mieszkańców, gdzie nauczyła się języka angielskiego. Kontynuowała swoją edukację w szkole średniej w Kuujjuaq. Następnie pracowała przez krótki okres w stacji telewizyjnej CBC Northern Service. Porzuciła ją jednak, aby skoncentrować się na działalności na rzecz ludności rdzennej, przede wszystkim Inuitów. Uczestniczyła w negocjacjach Porozumienia Zatoki Jamesa i Północnego Quebecu w 1975 r., które stało się pierwszym tzw. nowoczesnym traktatem z ludnością rdzenną w Kanadzie obejmując ziemie Cree oraz Inuitów. W 1982 r. Simon została wybrana na stanowisko prezydenta korporacji Makivik – wpływowej instytucji zarządzającej odszkodowaniami uzyskanymi od państwa przez Inuitów z Nunavik[1].Simon ma również doświadczenie związane z negocjacjami konstytucyjnymi – w burzliwym okresie lat 80. i początku lat 90. XX wieku, gdy Kanada przechodziła przez proces patriacji konstytucji, a następnie negocjacji kolejnych pakietów poprawek do ustaw zasadniczych, Simon uczestniczyła w dyskusjach reprezentując stanowisko Inuitów. Była również zaangażowana w proces powstawania Nunavut, a także doradzała Inuitom z Labradoru na drodze budowy samorządnego regionu Nunatsiavut.Kolejnym krokiem w karierze Simon był wybór w 1986 roku na przewodniczącą Okołobiegunowej Konferencji Inuitów (obecnie Okołobiegunowej Rady Inuitów - Inuit Circumpolar Council), instytucji powstałej w 1977 r. i reprezentującej około 180 tysięcy Inuitów zamieszkujących państwa arktyczne (USA, Kanadę, Grenlandię oraz Rosję). W ramach tego forum Simon była szczególnie mocno zaangażowana w ochronę tradycyjnego sposobu życia Inuitów przed zniszczeniem środowiska naturalnego. Orędowała również na rzecz odpowiedzialnego rozwoju gospodarczego.W uznaniu jej zasług w 1994 r. premier Jean Chrétien mianował Mary Simon pierwszą ambasador Kanady do spraw okołobiegunowych. Pełniła tę funkcję przez 10 lat. W tym czasie była zaangażowana w proces powstawania Rady Arktycznej, najważniejszej instytucji współpracy międzynarodowej w regionie polarnym. Simon szczególnie mocno zależało, aby przedstawiciele ludów rdzennych mieli silną pozycję i uzyskali status stałych członków Rady Arktycznej, a nie jedynie obserwatorów. Udało jej się przeforsować takie stanowisko mimo oporu negocjatorów ze Stanów Zjednoczonych. W ramach wzmacniania praw ludów tubylczych na podkreślenie zasługuje też zaangażowanie Simon w proces powstawania Deklaracji ONZ praw ludów tubylczych (UNDRIP), przyjętej w 2007 r. W okresie 1999-2002 Simon reprezentowała Ottawę również jako szefowa placówki dyplomatycznej w Kopenhadze, ustanawiając precedens w historii Kanady, gdyż po raz pierwszy ambasadorem została Inuitka.W latach 2006-2012 Mary Simon była przez dwie kadencje przewodniczącą Bractwa inuickiego (Inuit Tapiriit Kanatami) ogólnokanadyjskiego organizacji inuickiej. Skupiała się wtedy na działaniach m.in. na rzecz zwiększenia środków dla młodych ludzi z Północy, jak również związanych z ochroną środowiska naturalnego. Simon jako jedna z 5 przedstawicieli organizacji rdzennych, przyjmowała w 2008 r. przeprosiny premiera Stephena Harpera za traktowanie rdzennej ludności w przeszłości w systemie szkół z internatami. Wielokrotnie zabierała publicznie głos w sprawach kluczowych dla Inuitów, m.in. krytykowała Unię Europejską za wprowadzenie zakazu sprzedaży produktów pochodzących z fok. Działała również na rzecz poprawy jakości edukacji Inuitów – w ostatnich latach kierowała implementacją narodowej strategii na rzecz edukacji inuickiej 'First Canadians, Canadians First'. Simon pozostaje zaangażowana w sprawy dotyczące zwiększenia dostępu do służby zdrowia na północy, m.in. w zakresie pomocy psychologicznej, co ma kluczowe znaczenie wobec wysokiego wskaźnika samobójstw, szczególnie wśród młodych Inuitów. Nieustannie zachęca też Kanadę do współpracy z Inuitami, co pozwoli obu stronom zrealizować swoje najważniejsze cele.W ostatnim okresie Mary Simon pracowała dla rządu federalnego jako specjalna przedstawicielka do spraw arktycznych. Zaangażowana była w przygotowywanie strategii arktycznej ogłoszonej w 2019 r. przez premiera Trudeau, m.in. kierowała szerokimi konsultacjami z mieszkańcami obszarów północnych w ramach Wspólnego Modelu Przywództwa Arktycznego (Shared Arctic Leadership Model).Rola gubernatora generalnegoGubernator generalna pełni rolę namiestnika monarchy. Jest najstarszą instytucją polityczną Kanady, a jego powstanie wynika z faktu, że władcy ziem kanadyjskich nigdy na stałe na nich nie przebywali. Historycznie dysponowali pełną swobodą decydowania o wyborze wicekróla, jednak została ona znacząco ograniczona przez konwenanse konstytucyjne – aktualnie gubernatora generalnego powołuje monarcha za radą premiera Kanady, który wskazuje jedną kandydaturę[2]. Jego kadencja trwa zwykle pięć lat, choć może być wydłużana. Pozycja polityczna gubernatora generalnego ewoluowała wraz ze zmianami politycznymi dokonującymi się na ziemiach kanadyjskich, aby na skutek powstawania konwenansów konstytucyjnych wyeliminować gubernatora z aktywnego udziału w sprawowaniu władzy państwowej. Swoje uprawnienia gubernator generalny wykonuje obecnie wyłącznie na podstawie instrukcji (rady) premiera, odpowiedniego ministra lub całego gabinetu. Gubernator generalny stara się również za wszelką cenę uniknąć uwikłania w bieżącą politykę. W rezultacie aktualnie rola gubernatora generalnego w większości wypadków ogranicza się do funkcji czysto ceremonialnych i reprezentacyjnych, np. odczytywania napisanej przez rząd mowy tronowej czy udzielaniu sankcji królewskiej projektom ustaw. Ta funkcja ma charakter czysto formalny, gdyż nie zdarzyło się, aby którykolwiek z gubernatorów odmówił podpisu.Niemniej jednak rola gubernatora generalnego ma kluczowe znaczenie dla sprawnego przekazania władzy podczas zmiany rządów. Jego zadaniem jest przede wszystkim zapewnienie, aby zawsze istniał gabinet odpowiedzialny przed parlamentem. W sytuacji, gdy w wyborach wyłoniona zostaje większość parlamentarna, rola gubernatora generalnego ma czysto formalny charakter i polega na nominowaniu na premiera lidera zwycięskiej partii. Większą rolę gubernator generalny odgrywa, gdy żadna z partii politycznych nie osiągnie w wyborach większości parlamentarnej. W takich sytuacjach gubernator generalny może kierować się własnym wyczuciem. Wydarzenia historyczne pozwalają jednak stwierdzić, że gubernator generalny zawsze spełnia prośbę premiera o rozpisanie nowych wyborów i rozwiązanie parlamentu. Rola gubernatora generalnego rośnie w sytuacjach nagłych, np. śmierci bądź rezygnacji premiera, gdy partia polityczna nie wyłoniła jeszcze jego następcy, a także w czasie kryzysów konstytucyjnych (tak było m.in. w latach 2008 i 2009, gdy gubernator generalny zdecydował o kontrowersyjnej prorogacji parlamentu)[3]. Nie należy też nie doceniać pełnionej przez gubernatora generalnego funkcji doradcy rządu, która oznacza regularne spotkania informacyjne z premierem.KontrowersjeZgodnie z konwenansem gubernatorem generalnym zostają wymiennie osoby z grup anglofońskiej i frankofońskiej. W 1979 r. gubernatorem generalnym został Edward Schreyer, przedstawiciel tzw. trzeciej grupy etnicznej (czyli imigrantów z krajów nieanglojęzycznych). Gubernatorami generalnymido czasu mianowania Mary Simon były cztery kobiety i dwóch przedstawicieli tzw. widocznych mniejszości (visible minorities), czyli osób o innym niż biały kolorze skóry. Mianowanie po raz pierwszy w historii osoby o rdzennym pochodzeniu przejdzie z pewnością do historii[4]. Niemniej jednak nominowanie Mary Simon burzy konwenans konstytucyjny, zgodnie z którym od czasu wprowadzenia w 1969 r. oficjalnej dwujęzyczności gubernatorzy generalni mają być dwujęzyczni. Choć Simon jest dwujęzyczna (posługuje się inuktitut i językiem angielskim), to nie mówi po francusku, który jest drugim oficjalnym językiem na poziomie federalnym. Simon zobowiązała się, że nauczy się tego języka, jednakże z punktu widzenia 8 milionów mieszkańców Quebecu i francuskojęzycznych regionów pozostałych prowincji jej mianowanie budzi kontrowersyje. Słowa krytyki wobec kandydatury Mary Simon popłynęły m.in. ze strony senatora Claude’a Carignana z Quebecu i części publicystów.Jednocześnie liderzy rdzenni, m.in. Natan Obed, przewodniczący Inuit Tapiriit Kanatami, wskazują, że to właśnie bariera językowa jest jednym z powodów, dla których rdzenni kandydaci przepadali w procedurze wyboru gubernatora generalnego. Braki językowe wynikają często z systemowej bariery, związanej z konstrukcją programów nauczania w szkołach, narzucanych przez białych urzędników. To zmieniło się dopiero w ostatniej dekadzie.Warto zaznaczyć, że kandydatura Mary Simon została wybrana nie tylko po półrocznym wakacie na stanowisku gubernatora generalnego, ale i według nowej procedury. Premier Trudeau w 2016 r. nominując poprzednią gubernator Julie Payette nie korzystał z ustanowionej w 2012 r. przez premiera Stephena Harpera specjalnej ponadpartyjnej komisji eksperckiej. Samodzielny wybór byłej kosmonautki okazał się mieć negatywne konsekwencje dla premiera Trudeau. Skandal związany z traktowaniem pracowników przez Julie Payette pokazał, że jej kandydatura nie została sprawdzona w wystarczający sposób. Pomny tych konsekwencji, w marcu 2021 r. Justin Trudeau zdecydował się na powołanie komisji doradczej, na czele której stanął minister ds. międzyrządowych Dominic LeBlanc oraz szefowa służby cywilnej (Clerk of the Privy Council) Janice Charette. Komisja rozważała około setki kandydatur, a ostatecznemu sprawdzeniu poddała około 10 nazwisk. Ta wąska grupa finalistów została następnie przedstawiona premierowi do ostatecznej decyzji i przedstawieniu jej królowej Elżbiecie II.Proces pogodzenia Kanady z ludnością rdzennąMary Simon została nominowana na stanowisko gubernator generalnej w ważnym momencie w relacjach Kanady z ludnością rdzenną. Proces tzw. pogodzenia (reconciliation) w ostatnich latach uległ przyspieszeniu, do czego przyczyniły się prace Komisji Prawdy i Pojednania zakończone w 2015 r., jak również raport z dochodzenia w sprawie zaginionych kobiet i dziewcząt tubylczych (National Inquiry into Missing and Murdered Indigenous Women and Girls) z 2019 r. Co więcej, w 2020 r. Kanadąwstrząsnęły protesty związane z budową ropociągu z Alberty na wybrzeże Pacyfiku. Rok później informacjach o zlokalizowaniu grobów w pobliżu dawnych szkół z internatem wprawiła w szok opinię publiczną. Na fali tych wydarzeń, od czasu rezygnacji Julie Payette, regularnie pojawiały się głosy wzywające premiera do nominowania kandydata o rdzennym pochodzeniu. Dzięki temu proces pogodzenia mógłby przejść w kolejną fazę.Po nominacji większość liderów i instytucji ludności rdzennej wyraziło nadzieję, że nominowanie Simon wpłynie pozytywnie na proces pogodzenia (tak wypowiadał się m.in. obecny szef Bractwa inuickiego Natan Obed). Również Trudeau podkreślał, że nominacja Simon ma za zadanie burzenie barier między mieszkańcami południa i północy Kanady. Simon wydaje się rozumieć te nadzieje. W czasie ogłoszenia nominacji powiedziała, że traktuje ją jako istotny krok na drodze zwiększenia inkluzyjności społeczeństwa kanadyjskiego i obiecała, że będzie pracowała na rzecz uznania odpowiedzialności za „okrucieństwa przeszłości” i naprawy szkód wyrządzonych rdzennym mieszkańcom, w szczególności kobietom i dziewczynkom.Znamienne, że Mary Simon nie widzi konfliktu pomiędzy pochodzeniem rdzennym, a zajmowaniem pozycji reprezentant Korony – instytucji, która miała działać w najlepszym interesie ludów tubylczych, a okazała się ostatecznie odpowiedzialna za tragedię, która ich dotknęła[5]. Być może Simon widzi, że choć gubernator generalny nie dysponuje władzą polityczną, to jednak stanowisko to pozwala na inicjowanie dyskusji, jak również dokonywanie symbolicznych gestów[6]. Być może liczy na swoje unikalne doświadczenie, które może pomóc w momentach, gdy trudno o porozumienie i gdy stanowiska stron są rozbieżne.Obserwatorzy wskazują, że Simon może stać się również ważnym symbolem wskazującym, że następuje postęp w relacjach Kanady z ludnością rodzimą widoczny w otwarciu dla przedstawicieli tej grupy najważniejszych stanowisk państwowych. Nominacja Inuitki na stanowisko najwyższej przedstawicielki Korony oznacza, że po raz pierwszy w relacjach państwa z ludnością rdzenną po obu stronach pojawią się osoby będące reprezentantami kultur tubylczych, a nie kolonialnych. Młodzi liderzy ludów tubylczych zyskają dzięki temu wzór do naśladowania. Sukces procesu zasypywaniu podziałów między kolonizatorami i ludnością kolonizowaną, będzie jednak warunkowany obecnością większej liczby rdzennych osób na kluczowych stanowiskach. Choć w gabinetach premiera Trudeau zasiadało kilku ministrów o tubylczym pochodzeniu, to nie na stanowiskach bezpośrednio zaangażowanych w relacje z ludnością rdzenną, czyli na czele Ministerstwa ds. relacji Korony z ludnością rdzenną (Crown-Indigenous Relations) oraz Ministerstwa ds. usług dla ludności rdzennej (Indigenous Services). W dalszym ciągu brakuje również sędziów wywodzących się z grup rodzimych, w tym przedstawiciela ludów rodzimych w Sądzie Najwyższym.W tym kontekście warto podkreślić, że relacje Kanady z poszczególnymi grupami rdzennymi są zróżnicowane. Dużo bardziej napięty charakter mają stosunki z Pierwszymi Narodami niż z Inuitami. Wybór Inuitki stanowi docenienie silnego przywiązania tej grupy do Kanady, jej patriotyzmu i uznania suwerenności Kanady w Arktyce. Co więcej region Nunavik, z którego pochodzi Mary Simon, leży na terenie prowincji Quebec, gdzie w ostatnich dekadach odbyły się dwa referenda separatystyczne. Inuici w obu przypadkach byli przeciwni ewentualnej niepodległości Quebecu i deklarowali, że nawet w razie zwycięstwa separatystów pozostaną w Kanadzie.Nie można jednak nie zauważyć, że w ramach różnych grup ludności rdzennej w Kandzie nie ma jednolitego stanowiska na temat zasadności pojawienia się osoby o rdzennym pochodzeniu na stanowisku gubernatora generalnego. W łagodniejszej wersji krytycy podkreślają wyzwania, które łączą się z objęciem stanowiska gubernatora generalnego przez osobę o rdzennym pochodzeniu. Jednak cześć opinii jest wyraźnie negatywna. Wskazuje się, że przyjmując taką nominację osoba o rdzennym pochodzeniu wpisuje się w system, który dla wielu ludów tubylczych jest w dalszym ciągu opresyjnym systemem kolonialnym. Takie stanowisko zajęło m.in. Stowarzyszenie rdzennych kobiet Kanady (Native Women's Association of Canada). Jednocześnie część obserwatorów wydaje się przekonana, że to właśnie kobieta może mieć większą możliwość wprowadzenia zmian od wewnątrz systemu. Przypomina się, że wiele kultur tubylczych na terenie obecnej Kanady było matrylinearnych i uznawało przywództwo kobiet. Również w obecnych czasach aktywizm grup rdzennych (np. w ramach ruch Idle no more) jest w znacznym stopniu oparty na działaniach podejmowanych przez kobiety-wojowniczki. Nie do przecenienia pozostaje walor edukacyjny mianowaniaosoby o rdzennym pochodzeniu na urząd wicekrólewski. Po raz pierwszy obejmie go osoba, której językiem macierzystym jest język jednej z grup rdzennych. Simon przyniesie również ze sobą kulturę inuicką i inne spojrzenie, co może mieć znaczenie w czasie konsultacji premiera z gubernator generalną w bieżących spraw.[1] Makivik zarządza funduszami o wartości dziesiątek milinów dolarów i prowadzi działalność gospodarczą na znaczną skalę na północy Quebecu, będąc udziałowcem m.in. linii lotniczych Canadian North.[2] Warto podkreślić, że wybierając swojego reprezentanta w Kanadzie, monarcha działa jako król lub królowa Kanady, a od 1952 r. stanowisko gubernatora generalnego obejmują wyłącznie obywatele Kanady (także naturalizowani).[3] Monarcha przekazał gubernatorowi generalnemu prawo do korzystania z wszystkich prerogatyw, w tym również prawo wykorzystywania uprawnień zastrzeżonych (reserve powers). W ich ramach mieści się odmowa działania na podstawie rady oferowanej przez rząd, która byłaby całkowicie zła i sprzeczna z interesem publicznym.[4] Decyzja Trudeau nie jest jednak precedensowa w skali świata – na analogiczne stanowisko została mianowana w Nowej Zelandii Maoryska Cindy Kiro, a Koronę Kanady na poziomie prowincji reprezentowali i reprezentują wicegubernatorzy o rdzennym pochodzeniu (m.in. w Ontario, Albercie, Kolumbii Brytyjskiej i Saskatchewan).[5] Działania reprezentantów państwa Komisja Prawdy i Pojednania nazwała ludobójstwem kulturowym.[6] Gubernator jest reprezentantem Korony, a ta, zgodnie z orzeczeniami Sądu Najwyższego (m.in. w sprawie R. v. Sparrow) oraz zapisami konstytucji Kanady, w związku z wyjątkowymi historycznymi relacjami monarchy brytyjskiego z ludnością rdzenną, którą kontynuują władze Kanady, ma specjalne zobowiązania do ochrony ludności rdzennej wynikające z koncepcji „godności Korony” (honour of the Crown), w jej ramach znajdują się m.in. obowiązki powiernicze (fiduciary duty) wobec ludności rodzimej, co przekłada się na konieczność działania w jej interesie. Gubernator generalny jest spadkobiercą podejścia zapoczątkowanego przez Proklamację królewską z 1763 r., która stała się fundamentem dla późniejszych traktatów i podejścia do negocjacji z grupami rdzennymi, jak z osobnymi narodami (nation-to-nation relationship).Źródło zdjęcia: C.C. Wikimedia Commons
